Aziz Nikolaos Kilisesi, Kuzey Ek Yapısı Tuğla Süslemeleri: Rozet Motifi ya da Yenilmez Güneş “Sol Invictus”
Ebru Fatma FINDIK
Öz
Bu makalede Aziz Nikolaos Kilisesi kuzey ve kuzeydoğu ek yapıların cephesinde bulunan tuğla rozetlerin kökeni, kronolojisi ve sembolik anlamı tartışılmıştır. Aziz Nikolaos Kilisesi ek yapıları, 1989-2009 yılları arasında, Prof. Dr. S. Y. Ötüken tarafından yürütülen kazılarda tümüyle açığa çıkarılmıştır. 2000 yılında “Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kuzey Ek Yapısının Yeni Bir Değerlendirmesi” başlıklı makalede kuzey ek yapısının mimarisi, mimari plastik taş eserleri, seramik ve sikke buluntuları değerlendirilmiştir. Yayında kuzey ek yapısının K5 mekânı cephesindeki tuğla rozetten bahsedilmiş ancak motif detaylı bir çalışmaya konu olmamıştır. Tuğla rozetler özellikle Orta ve Geç Bizans Dönemi’nde başkent Konstantinopolis (İstanbul), Anadolu, Balkanlar, Yunanistan ve Ege adalarındaki yapıların cephesinde karşımıza çıkar. Bu tip tuğla rozetler saray, kilise, episkopeion, kule, kale ve çeşme gibi çok farklı işleve sahip yapılarda uygulanmıştır. Benzer motifin Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi yapılarında yaygın oluşu, motifin sürekliliğine işaret ettiği gibi Bizanslı ustalarca yapıldığına dair bir tartışma yaratır. Araştırmacılar tarafından benzer tuğla süslemeler ‘rozet, güneş motifi, ışık sembolü, güneş kursu, disk, güneş diski ve yuvarlak motifler’ gibi farklı şekillerde adlandırılmıştır. Yayınlarda motifin terminolojisi, sembolik anlamı, köken ve kronolojisi konusunda ortak bir görüş olmadığı dikkati çeker.
Bu çalışmada Aziz Nikolaos Kilisesi kuzey ve kuzeydoğu ek yapılarının cephesindeki tuğla rozetler farklı coğrafyalardan örneklerle detaylı bir şekilde karşılaştırılmıştır. Kilisenin kuzeydoğu ek yapısı, cephesindeki tuğla rozet boyalı ve orijinal motifin belirlenebildiği ünik bir örnek olması açısından önemlidir. Bu bağlamda kuzey ve kuzeydoğu ek yapıdaki rozetler ilginç sonuçlar ortaya koyar. Amacımız motifin kökeni ve kronolojisini belirleyerek, pagan inanış kaynaklı olduğu düşünülen motifin sembolik anlamının Erken Hristiyanlık Dönemi’nde nasıl dönüştürüldüğünü örneklerle ortaya koymaktır. Bu bağlamda 3. yüzyıldan itibaren Roma’da yaygınlaşan Yenilmez Güneş/Sol Invictus inancının Hristiyanlık üzerindeki etkileri araştırmacıların görüşleri çerçevesinde tartışılmıştır. Sonuçların gelecekte bu konuda yapılacak benzer çalışmalara önemli bir referans oluşturmasını umuyoruz.
Antik Kaynaklar
Eus. vita Const.: Eusebius, Vita Constantini; Kullanılan Metin ve Çeviriler: Eusebius of Caesarea, Life of Constantine. A. Cameron ve S. G. Hall. Oxford 1999.
Lact. mort. pers.: Lactantius, De Mortibus Persecutorum. Kullanılan Metin ve Çeviriler Lactantius, On the Deaths of the Persecutors. J. L. Creed. Oxford 1984.
Modern Kaynaklar
Akyürek, E. (2015). A Recently Discovered Thirteenth Century Church at Myra. S. Fazlullin ve M. M. Antika (Eds.), Proceedings of the 17th Symposium on Mediterranean Archaeology (SOMA): Moscow, 25-27 April 2013 (ss. 14-23). Oxford: Archaeopress Access Archaeology
Athanassiou, F., Malama, V., Miza, M. ve Sarandidou, M. (2006). The Construction Phases of The Octagon of the Galerius Palace Complex in Thessaloniki. Archaiologiko Ergo Stē Makedonia Kai Thrakē, 18, 239-255.
Ayverdi, E. H. (1966). İstanbul Mimarî Çağının Menşei Osmanlı Mimarisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdâvendigâr ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Bahar, B. (2013). İzmit Körfezi Bizans Dönemi Savunma Yapıları Bağlamında Gebze, Eskihisar Kalesi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
Bardill, J. (2011). Constantine, Divine Emperor of the Christian Golden Age. New York: Cambridge University Press.
Bassett, S. (2004). The Urban Image of Late Antique Constantinople. Cambridge: Cambridge University Press.
Buchwald, H. (1979). Lascarid Architecture. JÖB, 28, 261-296.
Buchwald, H. (1984). Western Asia Minor as a Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period, Provincial Back-wash or Dynamic Center of Production. JÖB, 34, 198-234.
Buchwald, H. (1999). Form, Style and Meaning in Byzantine Church Architecture. Variorum Collected Studies. Farnham: Ashgate Publishing.
Ćirić, J. S. (2016). As the Byzantines Saw It: Sensoria, Sources, Apse and Brickwork at the end of 13th-Century. M. Rakocija (Ed.), Nıš and Byzantium, Fourteenth International Symposium, Nıš, 3-5 June 2015 (ss. 305-314). Nıš.
Coulston, J. C. N. (2013). Late Roman Military Equipment Culture. A. Sarantis ve N. Christie (Eds.), War and Warfare in Late Antiquity (ss. 463-492). Leiden-Boston: Koninklijke Brill NV. https://doi.org/10.1163/9789004252585_015
Ćurčić, S. (2012). Divine Light: Constructing the Immaterial in Byzantine Art and Architecture. B. D. Wescoat ve R. G. Ousterhout (Eds.), Architecture of the Sacred, Space, Ritual and Experience from Classical Greece to Byzantium (ss. 307-337). Newyork: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139017640
Çalık-Ross, A. (2017). Hoşgörü Başkenti Nikomedia ve Galerius’un Hoşgörü Fermanının Çeviri Denemesi. Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi- KOUSBAD, 6, 135-145.
Danık, E. (1997). Konya, Sille’deki Aya Elena Kilisesi. Türk Etnoğrafya Dergisi, 20, 177-193.
Demiriz, Y. (1979). Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, Erken Devir (1300-1453). Kültür Bakanlığı Yayınları 263, Türk Sanat Eserleri Serisi 2. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Dey, H. (2010). Art, Ceremony, and City Walls: The Aesthetics of Imperial Resurgence in the Late Roman West. Journal of Late Antiquity, 3(1), 3-37.
Dirven, L. (1999). The Palmyrenes of Dura-Europos: A Study of Religious Interction in Roman Syria. Leiden: Brill.
Doğan, S., Fındık, E. F. ve Bulgurlu, V. (2013). Myra (Demre) Aziz Nikolaos Kilisesi Koruma ve Onarım Çalışmaları 2012. Kazı Sonuçları Toplantısı, 35(3), 292-301.
Doğan, S., Fındık, E. F. ve Bulgurlu, V. (2019). Myra (Demre) Aziz Nikolaos Kilisesi Koruma ve Onarım Çalışmaları - 2017. Kazı Sonuçları Toplantısı, 40(3), 365-380.
Doğancı, K. (2017). Constantinus’un Hristiyanlığı Meselesi ve Ölümü Hakkındaki Tartışmalar. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(33), 493-517.
Drake, H. (2016). The emperor as a ‘Man of God’: The impact of Constantine the great’s: Conversion on roman ideas of kingship, Historia, 35(1), 1-17.
Epstein, A. W. (1980). Middle Byzantine Churches of Kastoria: Dates and Implications. ArtB, 62(2), 190-207.
Eyice, S. (1963). Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul’da Palaiologoslar Devri Anıtları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Eyice, S. (1966). Konya ile Sille Arasındaki Akmanastır, Menâkib al‐ârifîn’deki Deyr‐i Eflatun. Şarkiyat Mecmuası, 6, 135‐160.
Eyice, S. (1969). “Trakya’da Bizans Devrine Ait Eserler,” Belleten, 131, 325-358.
Fındık, E. F. (2019). Kandiller. N. Tekdemir ve D. Hadzibegoviç (Eds.), Bir Koleksiyonerin Tutkusu, Rahmi M. Koç Koleksiyonundan Seçmeler (ss. 171-201). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Freely, J. ve Çakmak, A. S. (2005). İstanbul’un Bizans Anıtları. (Çev. G. Tanman). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Friedheim, E. (2009). Sol Invictus in the Severus Synagogue at Hammath Tiberias, the Rabbis, and Jewish Society: A Different Approach. Review of Rabbinic Judaism. 12(1), 89-128.
Grabar, A. (1968). Early Christian Art from the Rise of Christianity to the Death of Theodosius. New York: Odyssey Press.
Guarducci, M. (1957/1959). Sol invictus Augustus. RendPontAcc, 3(30/31), 161-169.
Halsberghe, G. (1972). The cult of Sol Invictus. Leiden: Brill.
Hargrove, E. N. (2015). The Roman Sun: Symbolic Variation in Ancient Solar Warship [Unpublished master’s thesis]. Universiteit Van Amsterdam.
Hijmans, S. E. (1996). The Sun which did not rise in the East; the Cult of Sol Invictus in the Light of Non-Literary Evidence. BABesch, 71, 115-150.
Hijmans, S. E. (2003). Sol Invictus, The Winter Solstice, and the Origins of Christmas. Mouseion: Journal of the Classical Association of Canada, 3(3), 377-398.
Hijmans, S. E. (2006). Metaphor, Symbol and Reality: the Polysemy of the Imperial Radiate Crown. C. C. Mattusch (Ed.), Common ground. Archaeology, art, science, and humanities. Proceedings of the XVIth International Congress of Classical Archaeology Boston, August 23-26, 2003 (ss. 440-443). Oxford: Oxford University Press.
Hijmans, S. E. (2009). Sol: the sun in the art and religions of Rome [Unpublished doctoral dissertation]. University of Groningen.
Hijmans, S. E. (2011). Usener’s Christmas: A Contribution to the Modern Construct of Late Antique Solar Syncretism. M. Espagne ve P. Rabault-Feuerhahn (Eds.), Hermann Usener und die Metamorphosen der Philologie (ss. 139-152). Wiesbaden: Harrassowitz.
Hobbs, L. M. (2014). The Religion of Constantine I: An Analysis of the Modern Scholarly Hypotheses and Interpretations of the Contemporary Evidence [Unpublished master’s thesis]. University of Ottawa. https://ruor.uottawa.ca/handle/10393/31413
Hoddinott, R. F. (1963). Early Byzantine Churches of Macedonia and Southern Serbia: A Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. London: Macmillan.
Jevtić, I. (2019). Painted Church Facades in Byzantine and “Post-Byzantine” Art and Their Aesthetics. Actual Problems of Theory and History of Art: Collection of articles, 9, 318–325.
Kaçar, T. (2013). Roma İmparatorluğu, Hıristiyanlar ve Milano Fermanı’nın 1700. Yılı. Toplumsal Tarih Dergisi, 230, 46-50.
Kalfazade, S. (1987). Erken Osmanlı Mimarisinde Tuğla Rozetler Hakkında. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, 12-17.
Kaymaz, Y. (2014). Büyük Constantinus’un Hıristiyanlığı Meselesi. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26(29), 213-235.
Kırıkçı, E. (2004). 12 ve 13. Yüzyılların Anadolu Türk Süsleme Sanatında Güneş, Ay ve Yıldız Simgelerinin Değerlendirilmesi [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi] İstanbul Üniversitesi.
Klose, C. (2015). A Farewell to Methods? Imperial ‘adventus-scenes’ and Interpretations of Roman Historical Reliefs. C. Klose, L. C. Bossert ve W. Leveritt (Eds.), Fresh Perspectives on Graeco-Roman Visual Culture. Proceedings of an International Conference at Humboldt-Universität, Berlin, 2nd-3rd September 2013 (ss. 99-116). DOI: 10.18452/17865
Kolay, E. ve Erdoğan, O. (2019). Zikzak: Bir Ortaçağ Motifinin Anadolu Yansımaları. Mediterranean Journal of Humanities. 9(1), 241-256.
Kourkoutidou-Nikolaidou, E. ve Tourta, A. (1997). Wandering in Byzantine Thessaloniki. Athens: Kapon Editions.
Kuban, D. (2016). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayınları.
Kατηφóρη, M. (2010). Aνασκαφή στo ναó των Aγίων Aπoστóλων στην Kάτω Eπισκoπή Σητείας: Eπίσκεψη σε ε ́να Bυζαντινó Λoυτρó (Excavation in the church of Hagioi Apostoloi in Kato Episkopi Siteias: Visiting a Byzantine bath-house). M. Andrianakis ve I. Tzachili (Eds.), In Archaeological Works in Crete 1 (ss. 211-222). Publications of the School of Philosophy of the University of Crete: Rethymno.
Laughlin, T. Y. (2007). The Controversy of Constantine’s Conversion to Christianity. Student Theses, Papers and Projects (History). 172. https://digitalcommons.wou.edu/his/172
Lossky, V. (1997). The Mystical Theology of the Eastern Church. Cambridge: Lutterworth Press.
Macridy, T. (1964). The Monastery of Lips, the Burials of the Palaeologi. DOP, 18(23), 253-277.
Makaronas, Ch. (1969). Hē kamara, to thriambiko toxo tou Galeriou stē Thessalonikē (No.107). Thessalonikē: Hetaireia Makedonikōn Spudōn.
Marlowe, E. (2006). Framing the Sun: The Arch of Constantine and the Roman Cityscape. ArtB, 88(2), 223-242.
Matern, P. (2002). Helios und Sol: Kulte und Ikonographie des griechischen und römischen Sonnengottes. İstanbul: Ege Yayınları.
Mathews, T. (1976). The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey. Pennsylvania: Pennsylvania State University Press.
Mercangöz, Z. (1990). Bafa Gölü Kirselik’teki Manastır Kilisesi. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, 5, 117-138.
Mercangöz, Z. (1992). Kapıkırı Adası’ndaki Manastır Kilisesi Üzerine Düşünceler. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, 6, 73-90.
Mercangöz, Z. (1995). Batı Anadolu’daki Türk Yapılarının Duvar Tekniği ve Tuğla Süslemelerin Kaynağı Üzerine Düşünceler. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Cilt 2 (ss. 485-495). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Miljkoviḱ-Pepek, P. (1981). Veljusa: manastir Sv. Bogorodica Milostiva vo seloto Veljusa kraj Strumica. Skopje: Fakultet za filozofsko-istoriski nauki na univerzitetot “Kiril i Metodij”.
Mimiroğlu, İ. M. (2013). A Building Dedicated to Archangel Michael: The Hagia Eleni Church in Sille. İ. M. Mimiroğlu (Ed.) Sille Hagia Eleni Museum (ss. 174-219). Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınevi.
Mimiroğlu, İ. M. (2018). Aya Elena Kilisesi. M. Birekul (Ed.) Konya Ansiklopedisi (ss. 353-354) Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Moss, R. L. (2000). Romanesque Chevron Ornament. [Unpublished doctoral dissertation]. University of Dublin. http://tara.tcd.ie/handle/2262/80260
Nixon, C. E. V. ve Rodgers, B. S. (1994). In Praise of Later Roman Emperors: The Panegyrici Latini. Berkeley: University of California Press.
Odahl, C. M. (2004). Constantine and the Christian Empire. Newyork: Routledge Publisher.
Ousterhaout, R. (1985). The Byzantine Church at Enez: Problems in Twelfth-Century Architecture. JÖB, 35, 261-280.
Ousterhaut, R. (1987). The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Ousterhout, R. (1991). Constantinople, Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologan Architecture. Ćurčić, S. ve Mouriki, D. (Eds.), The Twilight of Byzantium (ss. 75-110). Princeton: Princeton University Press.
Ousterhout, R. (2014). The life and afterlife of Constantine’s Column. JRA, 27, 304-326.
Ötüken, S. Y. (1978). İstanbul Son Devir Bizans Mimarisinde Cephe Süslemeleri. Vakıflar Dergisi, 12, 213-233.
Ötüken, S. Y. (1990). Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estetik Çözümler. Vakıflar Dergisi, 22, 395-403.
Ötüken, S. Y. (1997a). Likya Ortaçağ Araştırmaları ve Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı. Adalya, 1, 73-85.
Ötüken, S. Y. (1997b). 1995 Yılı Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 18(2), 471-487.
Ötüken, S. Y. (2002). Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısında Yeni Sonuçlar. M. Denktaş, Ö. Yıldıray ve A. Sağıroğlu-Arslan (Eds.), VI. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyumu (ss. 585-599). Kayseri.
Ötüken, S. Y. (2005). 2002 Yılı Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Koruma-Onarım ve Belgeleme Çalışmaları. Adalya, 8, 261-285.
Ötüken, S. Y. (2007). Işık Yaşam PWC -ZHW. C. Işık, Z. Çizmeli-Öğün, ve B. Varkıvanç (Eds.), Calbis: Baki Öğün’e Armağan (ss. 131-136). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ötüken, S. Y., Alpaslan, S. ve Acara, M. (1999/2000). Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kuzey Ek Yapısının Yeni Bir Değerlendirilmesi. Adalya, 4, 221-242.
Ötüken, S. Y. ve Ousterhout, R. (1995). The Byzantine Church at Çeltikdere. B. Borkopp, B. Schellewald ve L. Thiess (Eds.), Studien Zur Byzantinischen Kunstgeschichte Festschrift Für Horst Hallensleben Zum 65. Geburtstag (ss. 85-92). Amsterdam: Hakkert.
Öztaşkın, G. K. (2015). Olympos Episkopeionu Tuğla Süslemeleri. T. Kahya, A. Özdizbay, N. Tüner-Önen ve M. Wilson (Eds.) Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması II: Anadolu Akdenizi Sempozyumu (ss. 615-627). Antalya: AKMED/Koç Üniversitesi Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi.
Pekak, S. (2009). Trilye (Zeytinbağı) Fatih Camisi, Bizans Kapalı Yunan Haçı Planı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Peña, I. (1997). The Christian art of Byzantine Syria. England: Garnet Publications.
Peschlow, U. (1975). Die Arkhitektur der Nikolaoskirche in Myra. J. Borchardt (Ed.), Myra: Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, IstForsch, 30, 303-359.
Peschlow, U. (1990). Materialien zur Kirche des H. Nikolaos in Myra im Mittelalter. IstMitt, 40, 207-258.
Peschlow, U. (2000). Die byzantinische Kaiserinschrift aus Myra-Wiedergefunden. Lykia, 3, 75–78.
Poulou, N. ve Tantsis, A. (2018). From Town to Countryside: Middle-Byzantine Bath-Houses in Eastern Crete and Their Changing Functions. Land, 7(3), 1-15.
Radojčić, S. (1971). Mileševa. Beograd: Srpska Književna Zadruga.
Schwartz, E. (1977). The Whirling Disc: A Possible Connection between Medieval Balkan Frescoes and Byzantine Icons. Zograf, 8, 24-29.
Schweiger-Lerchenfeld, A. (Freiherr von) (1887). Griechenland in Wort und Bild. Eine Schilderung des hellenischen Königreiches. Leipzig: Heinrich Schmidt & Carl Günther.
Serin, U. (2014). Bizans Ankarası ve Kaybolan Bir Kültür Mirası: “St. Clement” Kilisesi. METU Journal of the Faculty of Architecture, 31(2), 65-92.
Şen, E. ve Gürpınar, F. (2019). Farklı Kültürlerde Güneş Sembolü. Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 43, 985-1008.
Texier, C. ve Pullan, R. P. (1864). Byzantine Architecture illustrated by a series of the earliest Christian edifices in the East. London: Day and Son.
Tomoioagă, F. T. (2015). The Vision of Divine Light in Saint Gregory Palamas’s Theology. Acta Theologica, 35(2), 142-153.
Trkulja, J. (2011). Divine Revelation Performed: Symbolic and Spatial Aspects in the Decoration of Byzantine Churches. A. Lidov (Ed.), Spatial Icons: Performativity in Byzantium and Russia (ss. 213-246). Moscow: Indrick.
Trkulja, J. (2012). The rose window: a feature of Byzantine architecture?. M. J. Johnson, R. Ousterhout ve A. Papalexandrou (Eds.), Approaches to Byzantine Architecture and its Decoration Studies in Honor of Slobodan Ćurčić (ss. 143-161). Farnham: Ashgate Publishing.
Üçer-Karababa, İ. Ü. (2020). Roma Dönemi Tören Alaylarının Kent Dokusuna Etkileri: Roma ve İstanbul’daki Zafer Alayları. Olba, 14, 127-148.
Verim, E. (2017). Çeltikdere’de Kapalı Yunan Haçı Planlı Bir Kilise. History Studies International Journal of History, 9(2), 235-256.
Vickers, M. (1973). Observations on the Octagon at Thessaloniki. JRS, 63, 111-120.
Watson, A. (2004). Aurelian and the Third Century. Oxford: Routledge Publisher.
Webb, M. (2001). The Churches and Catacombs of Early Christian Rome. Eastbourne: Sussex Academic Press.
Yoncacı-Arslan, P. (2016). Towards A New Honorıfic Column: The Column of Constantine in Early Byzantine Urban Landscape. METU Journal of the Faculty of Architecture, 33(1), 121-145.
Online Kaynaklar
Aziz Apostoli Kilisesi. (2020, Ekim 15).http://www.explorechios.gr/tr/alternatif-turizm/dini-turizm/74-aziz-apostoli-kilisesi
İmrahor İlyas Bey Camii. (2020, Ekim 01). https://libdigitalcollections.ku.edu.tr/digital/collection/BYGA/id/552/
Eski İmaret Mosque. (2020, Ekim 15). https://www.thebyzantinelegacy.com/pantepoptes.
Monastery of Christ Philanthropos. (2020, Ekim 20). https://www.thebyzantinelegacy.com/christ-philanthropos
Monastery of Lips. (2020, Eylül 07). https://www.thebyzantinelegacy.com/lips.
Nea Moni – Chios. (2020, Eylül 15). https://www.flickr.com/photos/gaeamade/16767368809/
Saint Panteleimon church. (2021, Ocak 02). https://tr.123rf.com/photo_54301657_details-of-saint-panteleimon-church-plaosnik-in-ohrid-macedonia.html.
Grande Flânerie. (2020, Eylül 27). https://grandeflanerie.com/portfolio/byzantinethessaloniki/2/
Church of the Holy Apostles. (2020, Ekim 25). https://www.thebyzantinelegacy.com/apostoloi-thessaloniki
Church of the Holy Apostles. (2020, Kasım 24). https://www.thebyzantinelegacy.com/holy-apostles.
Sakız Adası Manastırları. (2021, Ocak 21). https://www.sakizadasi.com/manastirlari/
Quora. (2020, Eylül 20). https://www.quora.com/Did-the-Byzantines-still-revere-Agustus-and-Caesar-once-the-empire-converted-to-Christianity
Terracotta Lamp. (2020, Eylül 23). https://www.alamy.com/stock-image-terracotta-lamp-imperial-ca-ad-75125-roman-cypriot-terracotta-mold-162387257.html
Imperial Panegyrics. (2020, Aralık 25). http://employees.oneonta.edu/farberas/arth/arth212/imperial_panegyrics.html
Constantine the Great Sol Bronzes. (2020, Eylül 19). http://rg.ancients.info/constantine/Sol_other.html
The god Sol in quadriga. (2020, Eylül 19). http://ancientrome.ru/art/artworken/img.htm?id=2118
Sol Invictus. (2020, Eylül 19). https://www.roger-pearse.com/weblog/2015/11/25/is-there-a-distinctive-iconography-for-sol-invictus/
Nea Moni (2021, Şubat 06). https://www.tripadvisor.ru/LocationPhotoDirectLink-g189476-d196359-i307485215-Nea_Moni_Monastery-Chios_Northeast_Aegean_Islands.html
Gamalı Haçın Tarihi (2021, Şubat 05). https://encyclopedia.ushmm.org/content/tr/article/history-of-the-swastika
Oktagon North Niche. (2020, Ekim 15). http://galeriuspalace.culture.gr/en/monuments/oktagono/north-niche/
Probus, Antoninianus. (2021, Ocak 9). https://www.beastcoins.com/RomanImperial/V-II/Probus/Siscia/Siscia.htm
Jasper intaglio. (2021, Ocak 16). https://www.metmuseum.org/art/collection/search/130005611.
Emperor Iustinianus. (2021, Ocak 02). https://en.wikipedia.org/wiki/Scholae_Palatinae#/media/File:Sanvitale03.jpg.
The Battle of Milvian Bridge. (2020, Ekim 15). https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Battle_of_the_Milvian_Bridge_by_Giulio_Romano,_1520-24.jpg.
Vision of the Cross. (2020, Ekim 15). https://en.wikipedia.org/wiki/The_Vision_of_the_Cross#/media/File:School_of_Raphael_-_Vision_of_the_Cross.jpg.
Fındık, E. F. (2021). Aziz Nikolaos Kilisesi, Kuzey Ek Yapısı Tuğla Süslemeleri: Rozet Motifi ya da Yenilmez Güneş “Sol Invictus”. Arkhaia Anatolika, 4, 41-82. DOI: 10.32949/Arkhaia.2021.26