Gaye Çarmıklı Koleksiyonu ve Sadberk Hanım Müzesi’nden Doğuran Kadın Amuletleri
Çilem UYGUN - Melih ARSLAN
Öz
Camdan yapılmış, kalıpta şekillendirilmiş, çömelir pozisyonda ve iki eli genital bölgesinde olan çıplak bir kadın figürünün betimlendiği amuletler, Hellenistik ve Roma dönemlerinde Mısır, Levant ve Kuzey Afrika kıyılarındaki antik kentlerde yoğunlaşan bir buluntu grubudur. Amulet amaçlı kullanılan bu eser grubu Anadolu’da Gaye Çarmıklı Koleksiyonu ile Sadberk Hanım Müzesi’nde bulunan üç örnekle bilinir. Özgün ve az tanınır ikonografisiyle dikkat çeken eserlerden sadece birinin buluntu yeri bilinmektedir. Amulet-1, Lydia Bölgesi sınırları içerisine giren Manisa ili, Sarıgöl ilçesi, Dindarlı köyünde ele geçmiştir. Buluntu kontekstine ilişkin kesin veri olmaması nedeniyle amuletler yayınlanmış az sayıdaki örnek doğrultusunda analoji yöntemiyle tarihlendirilmiştir. En erken örnekleri MÖ 4. yüzyıla tarihlenen amuletler Hellenistik Dönem yoğun olmak üzere Roma Dönemi’ne kadar üretilmeye devam etmiştir. Kalıp birlikteliğini düşündürecek kadar benzer olan Amulet-1 ve Amulet-2 Mısır orijinli British Museum örneğine benzerliği nedeniyle MÖ 2. yüzyıl sonu ile 1. yüzyıla tarihlenmiştir. Biçimsel farklılıkları gözlemlenen Amulet-3 için ise Geç Hellenistik Dönem tarihlemesi önerilmektedir.
Çömelen (squat) pozisyonda çıplak kadın figürlerinin Mısır’da ele geçen terracotta örnekleri araştırmacılar tarafından tanrıça Demeter mitosunda anılan “Baubo” figürüyle özdeşleştirilmiş ve günümüze kadar da bu adlandırma tartışmalı ikonografisine karşın geçerliliğini korumuştur. Kadının doğurganlığını arttıran, aynı zamanda anne ve çocuğu koruyarak toplumsal işgücünü sürdürülebilir kıldığına inanılan bu figürler Prehistorik Dönem “ana tanrıçalarına” benzer betimleme şablonuyla her kültürün yerel bereket tanrıçası ile ilişkilendirilmiştir. Bu süreçte Demeter-Persephone kültünün kadın ve doğumla bağlantısı nedeniyle “Baubo” tanımı önerilmiş, ardından Isis-Aphrodite, Omphale ve Kotys gibi yeni tanımlar da geçerlilik kazanmıştır. Aslında figürlerin ikonografik içeriği “Baubo” olarak adlandırılan figürlerden çok daha erken bir sürece giderken, amuletlerin doğum ve sonrasına dair üstlendiği koruyuculuk fonksiyonu günümüz geleneklerini anımsatacak kadar da günceldir.
Akçam, H. ve S. Köse. 2022. “Mitolojik Ana Tasavvuru Bağlamında Toprak.”Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 15(38): 389-396.
Alanyalı, F. 2016. “Efes’te Kourotrophos Tanrıçalarının İzinde.”Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16:1-7.
Aldred, C. 1980. Egyptian Art, in the Days of the Pharaohs: 3100-320 BC. London: Thames and Hudson.
Arslan, M. ve B. Delikan. 2021. “Two Metal Plaques with Artemis Potnia Theron from Ankara.” Greek, Roman, and Byzantine Bronzes from Anatolia and Neighbouring Regions, Ed. E. Laflı, Bar International Series 3038: 159-167.
Beer, C. 2015. “Baubo Amulets Around the Mediterranean Some Remarks.” Cahiers du Centre d'Etudes Chypriotes 45(1): 339-349.
Bilgi, Ö. 2012. Anadolu’da İnsan Görüntüleri, Klasik Çağ Öncesi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Black, J. ve A. Green. 2003. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü. Çev. N. Hasgül. İstanbul: Aram Yayıncılık.
Bulba, M. 2019. “Kaunos Demeter Kutsal Alanı: Terakota Buluntuları.” Cedrus VII: 123-167.
Castiglione, M. 2019. “From Alexandria to Tyros: The Egyptian Character of the Hellenistic Figurines from Kharayeb.” Hellenistic and Roman Terracottas. Eds. G. Papantoniou, D. Michaelides ve M. Dikomitou-Eliadou, 359-370. Leiden: Brill.
Dasen, V. 2008. “Le secret d’ Omphale.” Revue Archéologique 2008/2(46): 265-281.
Doğancı, K. 2020. “Roma Dininde Anadolu Kökenli Bir Tanrıça: Magna Mater.” Prehisteryodan Günümüze Kadın, Ed. M. Hakman, 285-311. İstanbul: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Dunand, F. 1979. Religion populaire en Egypte romaine. Les terres cuites isiaques du Musée du Caire. Études préliminaires aux religions orientales dans l’Empire romain, Volume: 76. Leiden: Brill.
Dunham, D. 1963. The Royal Cemeteries of Kush, V. The West and South Cemeteries at Meroë. Boston: Museum of Fine Arts.
Erdan, E., G. T. Toprak ve E. Sıdal-Gökdağ. 2020. “Doğum ve Koruyuculukla İlişkili Fibula-İğne Kullanımı.”Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 27: 129-150.
Erhat, A. 1989. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Fabiano, D. 2012. “Ritüellerden Mitlere Yunanistan’da Doğum.” Antik Yunan, Ed. U. Eco, Çev. L. Tonguç-Basmacı, 659-664. İstanbul: Alfa/Tarih Yayınları.
Fırat, M. 2009. “İzmir Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Terrakotta Figürin.” Colloquium Anatolicum Anadolu Sohbetleri VIII: 171-198.
Gauckler, P. 1915. Nécropoles puniques de Carthage. Carnet de fouilles, I-II, Libraire des Archives, nationales et de la societe de l’Ecole des Chartes.
Götting, E. 2011. “Exportschlager Dämon? Zur Verbreitung altorientalischer Lamaštu-Amulette.” Exportschlager: Kultureller Austausch, wirtschaftliche Beziehungen und transnationale Entwicklungen in der antiken Welt, Eds. J. Göbel ve T. Zech, 437-456. München: Herbert Utz Verlag.
Grandjouan, C. 1961. Terracottas and Plastic Lamps of the Roman Period. The Athenian Agora VI. American School of Classical Studies at Athens.
Grimal, P. 2012. Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma. Çev. S. Tomgüç. İstanbul: Kabalcı.
Hadzisteliou-Price, T. 1978. Cults and Representations of the Greek Nursing Deities. Leiden: Brill.
Işın, G. ve H. Sancaktar. 2021. “Arykanda – Arif Kale’den Hayvanlar Eşliğindeki Tanrıça Heykelciği.” Olba XXIX: 167-188.
Izquierdo-Peraile, I. ve L. Prados-Torreira. 2004. “Espacios funerarios y religiosos en la cultura ibérica: lecturas desde el género en Arqueología.” Revista de Prehistoria y Arqueología de la Universidad de Sevilla 13: 155-180.
Karataş, A. M. S. 2019. “Personified Vulva, Ritual Obscenity, and Baubo.” Journal of Greek Archaeology 4: 180-203.
Kerényi, C. 2012. Eleusis – Anne Kızın Arketip İmgesi. Çev. T. Bayraktar-Yaşar. İstanbul: Pinhan Yayınları.
Köroğlu, G. 2016. “Olba Kazısında Ele Geçen Erken Bizans Dönemine Ait Bir Tılsım.”Seleucia VI: 137-160.
Köse, O. E. 2017. “Doğum Sonrası Bazı Kültürel Uygulamalar ve Arkeoloji.” Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26(1): 171-185.
Lebessi, A. 2009. “The Erotic Goddess of the Syme Sanctuary, Crete.” AJA 113(4): 521-545.
LIMC III.1-2: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, Zürich: Artemis Verlag.
Nauman, F. 1980. Antiker Schmuck, Vollständiger Katalog der Sammlung und der Sonderausstellung vom 31.5 bis 31. 8.1980. Dresden: Staatliche Kunstsammlungen.
Nicholls, R. V. 1995. “The Stele-Goddess Workshop: Terracottas from Well U 13:1 in the Athenian Agora.” Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, 64(4): 405-492.
Nifosi, A. 2019. Becoming a Woman and Mother in Greco Roman Egypt. Women’s Bodies, Society and Domestic Space. Oxfordshire: Routledge.
Nifosi, A. 2022. “The Throw of Isis-Aphrodite: A Rare Decorated Knucklebone from the Metropolitan Museum of New York.” JEA 108(1-2): 177-189.
Orthmann, W. 1971. Untersuchungen zur Späthetihitischen Kunst. Bonn: Rudolf Habelt Verlag.
Özgen, M. 2018. “Biçki Dikiş Malzemeleri Etrafında Oluşan Halk Kültürü Uygulamaları.” TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi: 200-226.
Özhanlı, M. ve Ş. Aktaş. 2007. “Silifke Müzesi’nden Emziren Kadın Figürini.” CALBİS Baki Öğün’e Armağan Melanges Offerts À Baki Öğün, Eds. C. Işık., Z. Çizmeli-Öğün ve B. Varkıvanç, 132-148, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Raeder, J. 1984. Priene: Funde aus einer griechischen Stadt im Berliner Antikenmuseum. Berlin: Gebr. Mann.
Schipporeit, S. Th. 2017. “Bildgehalt und Ritualbezug griechischer Votivterrakotten in kleinasiatischen Heiligtümern der Demeter und der Artemis.”Basileus Uluslararası “Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu Kaunos Kazı Evi 25-28 Haziran 2014, Eds. M. Doyran., B. Özen-Kleine., U. Çörtük ve S. Özen, 19-36. İstanbul: Bilgin Kültür Sanat.
Simpson, St. J. 2004. "‘Baubo’ at Merv, Parthica Incontri di Culture Nel Mondo.” Antico 6: 227-234.
Soykal-Alanyalı, F. 2002. “Ephesos’da Bulunmuş Olan Bir Terrakotta Figürin Işığında Kourotrophoi.” II. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri, Bildiriler Kitabı, 17-30 Haziran 2002: 169-176.
Soykal-Alanyalı, F. 2005a. “Efes’te Bulunmuş Bir Terrakotta Adak Figürini Işığında Doğumun Kült Hayatındaki Yeri ve Önemi.” III. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri, Bildiriler Kitabı, 17-19 Ekim 2005: 295-305.
Soykal-Alanyalı, F. 2005b. “Überlegungen zu dem Kult von Demeter und Kore im sogenannten Felsspalttempel in Ephesos.”Synergia. Festschrift für Friedrich Krinzinger, Eds. B. Brandt., V. Gassner ve S. Ladstätter, 319-326. Wien: Phoibos Verlag.
Suhr, E. G. 1953. “Herakles and Omphale”, AJA 57(4): 251-263.
Şahin, N. 2013. Antik Dönemde Anadolu’da Kadın. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
Ünal, C., İ. Özcihan ve M. Toy. 2021. “A Group of Roman and Late Antique Bone Objects Found in Ancient Tralleis.” Adalya 24: 269-296.
Yaman, İ. D. 2020. “Paleolitik Çağ Sanatında Kadın Heykelcikleri.” Prehistoryadan Günümüze Kadın, Ed. M. Hakman, 3-22. İstanbul: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Web Sayfası
Museum of Fine Arts, Budapest. 2022. Terracotta Baubo Figure. Erişim tarihi: 15.12.2022. https://www.mfab.hu/artworks/terracotta-baubo-figure/
Wikimedia Commons. 2022. Small terracotta Baubo, AM Paros, 143980.jpg. Erişim tarihi: 15.12.2022. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Small_terracotta_Baubo,_AM_Paros,_143980.jpg
Freud Museum London. 2022. Figure of Baubo. Erişim tarihi: 15.12.2022 https://www.freud.org.uk/collections/objects/3868/
Uygun, Ç. ve M. Arslan. 2023. “Gaye Çarmıklı Koleksiyonu ve Sadberk Hanım Müzesi’nden Doğuran Kadın Amuletleri”. Arkhaia Anatolika 6: 65-81. https://doi.org/10.32949/Arkhaia.2023.58.