2022 Yılı Aziz Nikolaos Kilisesi Naos Sondaj Çalışmalarının Ön Değerlendirmesi
Ebru Fatma FINDIK
Öz
“Aziz Nikolaos Anıt Müzesi Restorasyonu ve Çevre Düzenlemesi İşi”, 2021-2022 yılları arasında TC Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Antalya Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü kontrolörlüğünde, Demre Likya Uygarlıkları Müzesi ile birlikte gerçekleştirilmiştir. Restorasyon çalışmaları sırasında, kilisenin naosundaki çimento harçlı zemin taşları kaldırılmış, altta önceki evreye ait in situ yer döşemeleri ortaya çıkmıştır. Liturjik işlevli ambon ve soleanın tahrip olmasının ardından olasılıkla zeminde oluşan açıklıklar sonraki evrede niteliksiz yer döşemeleri ile kaplanmıştır. 2022 yılında restorasyon çalışmalarında ortaya çıkarılan bu in situ yer döşemelerine istinaden naosta beş sondaj çalışması gerçekleştirilmiştir. Sondajların amacı; kilisenin farklı yapı evrelerini tespit etmektir.
Bu çalışmada 2022 yılında Aziz Nikolaos Kilisesi’nin naosunda gerçekleştirilen sondajlarda elde edilen verilerin ön değerlendirmesi sunulmuş; bugüne kadar yapılan çalışmalarda araştırmacılar tarafından önerilen kilisenin yapı evreleri ve tarihlendirmeye ilişkin tartışmalara açıklık getirilmeye çalışılmıştır. 2022 yılında elde edilen veriler, bazı önerileri desteklerken, önceki çalışmalara yeni ve önemli bilimsel katkılar sunmuştur.
Aziz Nikolaos Kilisesi’nin mimarisi üzerine yapılan önceki çalışmalarda üç ana inşa evresi belirlenmiştir. Bazilikal planlı I. yapı evresi 529 yılındaki büyük deprem sonrasına tarihlendirilir. 2022 yılında naosta gerçekleştirilen sondajlarda ise olasılıkla üçü inşa ve ikisi onarım olmak üzere beş yapı evresi tespit edilmiştir. Sondaj çalışmalarının en önemli sonuçlarından biri, 6. yüzyıla tarihlendirilen bazilikal planlı yapının zeminlerinin ortaya çıkarılması ve bu yapının Geç Roma-Erken Hristiyanlık dönemine ait bir yapı /yapılar topluluğu üzerine inşa edildiğinin belgelenmesidir. Çalışmalar sonunda, 1. evre olarak tanımladığımız bu yapının zemininde geometrik ve bitkisel motifli opus tessellatum tekniğinde mozaikler ortaya çıkarılmıştır. Bu mozaiklerin Aziz Nikolaos Kilisesi’nin erken bir evresine mi veya azizin martyrionuna mı ait olduğu gelecekteki kazı çalışmalarıyla aydınlatılacaktır.
Antik Kaynaklar
Ioan. Mal. = Ioannes Malalas, Khronographia. Kullanılan metin: Dindorf, L. A., ed. 1831. Ioannis Malalas Chronographia. Bonnae: Impensis E. Weberi.
Theoph. Homolog. = Theophanes Homologetes (Confessor), Khronographia. Kullanılan tercüme: Mango, C. ve R. Scott ed. 1997. The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History AD 284-813. Oxford: Oxford Universty Press.
V. Nic. Sit. = (Anonymous), Vita Nicolai Sionitae. Kullanılan metin: Anrich, G., ed. 1913. Hagios Nikolaos, der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche, texte und Untersuchungen. Bd.1. Leipzig, Berlin: Teubner.
Modern Kaynaklar
Abbasoğlu, H. ve A. Özdizbay. 2010. “Perge Kazı ve Onarım Çalışmaları 2007 Yılı Raporu.” Kazı Sonuçları Toplantısı 30(2), 483-502.
Akyürek, E. 2018. “Myra: Likya’nın Metropolisi.” Alakent Kilisesi: Myra’da Bir Bizans Yapısı (12.-13. Yüzyıllar), Ed. E. Akyürek, 37-57. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Alas, Z.Ç. 2011. “Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Duvar ve Zemin Kaplamaları.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Alas, Z.Ç. 2012. “Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Duvar ve Zemin Kaplamalarına Ait Yeni Değerlendirmeler.” Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (I): 13-23. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Alas, Z.Ç. 2018. “Opus Sectile Zemin Panoları ve Duvar Kaplamaları.” Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları 1989-2009, Eds. S. Doğan ve E. F. Fındık, 265-300. İstanbul: Homer Kitabevi.
Alpaslan, S. 2003. “The Evaluation of the Motifs and Styles of the Architectural Sculpture of the Byzantine Age in Antalya and Lycia.” Adalya 6: 251-264.
Andıç, A. 2012. “İzmir Arkeoloji Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserleri.” Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
Anrich, G. 1913. Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche; Texte und Untersuchungen. Berlin: Teubner.
Anrich, G. 1917. Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche; Texte und Untersuchungen. Berlin: Teubner.
Blum, H. 1997. Die Vita Nicolai Sionitae. Bonn: R. Habelt.
Çelikay, A. 2018. “Yeniyurt A-B Kiliseleri ve Mozaikleri.” Yüksek Lisans Tezi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi.
Çıtakoğlu, H. 2015. “Güney Bithynia Bölgesi Figürlü ve Geometrik Desenli Taban Mozaikleri.” Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi.
Demir, Ç. 2020. “Andriake Antik Kenti A Kilisesi Mimari Plastik Eserleri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitrsi.
Demiriz, Y. 1966. “Demre’deki Aziz Nikolaos Kilisesi.” TAD 15(1), 13-34.
Doğan, S. 2018. “Mimari Plastik Buluntular: Liturjik Kuruluşlar ve Liturjik Mekanlar ile İlişkisi.” Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları 1989-2009, Eds. S. Doğan ve E. F. Fındık, 301-328. İstanbul: Homer Kitabevi.
Doğan, S. 2003. “The Evaluation of the Motifs and Styles of the Architectural Sculpture of the Byzantine Age in Antalya and Lycia.” Adalya VI: 251-264.
Doğan, S., E.F. Fındık ve V. Bulgurlu. 2017. “Myra (Demre) Aziz Nikolaos Kilisesi Kazı, Koruma ve Onarım Çalışmaları – 2016/ Excavations, Restorations and Conservations in St. Nicholas Church in Myra (Demre) in 2016.” News of Archaeology from Anatolia’s Mediterranean Areas 15: 11-19.
Duggan, T.M.P. 2004. “A short account of recorded calamities (earthquakes and plagues) in Antalya and related areas over the past 2,300 years-an incomplete list, comments and observations.” Adalya 7: 123-170.
Erdek, Ş. 2012. “Perge Mozaiklerinin Korunması, Sergilenmesi ve Bakımı: Yöntem Önerileri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi.
Ermiş, Ü.M. 2003. “İzmir ve Manisa Çevresindeki Orta Bizans Dönemi Templon Arşitravları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi.
Feld, O. 1975a. “Die Kirchen von Myra und Umgebung.” Myra: Eine Lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, Ed. J. Borchhardt. IstForsch 30: 398-423.
Feld, O. 1975b. “Die Innenausstattung der Nikolaoskirche in Myra.” Myra: Eine Lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, Ed. J. Borchhardt. IstForsch 30: 360-397.
Fındık, E.F. 2013. “Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında Bulunan Orta Çağ Sırlı Seramikleri (1989-2009).” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Foss, C. 1994. “The Lycian Cost in the Byzantine Age.” DOP 48: 1-52.
Friedländer, P. 1912. Johannes von Gaza ve Paulus Silentiarius: Kunstbeschreibungen Justinianischer Zeit. Berlin: Teubner.
Harrison, R.M. 1963. “Churches and Chapels of Central Lycia.” AnatSt 13: 117-151.
Hellenkemper, H. 1993. “Lykien und die Araber.” Akten Des II. Internationalen Lykien-Symposions, Band 2, Eds. J. Borchhardt ve G. Dobesch, 99-106. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
Hellenkemper, H. ve F. Hild. 2004. Tabula Imperii Byzantini, Teil: 1. Wien: Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften.
Işıklıkaya, I.R. 2010. “Perge Mozaikleri Macellum, Güney Hamam ve Geç Dönem Meydanı Doğu Portiği.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi.
Ivison, E.A. 2003. “Polychromy in the Lower City Church: An Overview”. Amorium Reports II: Research Papers and Technical Reports, Ed. C. S. Lightfoot, 119-225. London: Archaeopress.
İşler, B. 2009. “Likya Bölgesinde Karabel Asarcık’taki Erken Bizans Dönemi Yerleşimi.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Jakobs, P.H.F. 1987. Die Frühchristlishen Ambone Griechenlands.Bonn: Dr. Rudolf Habelt
Kokkinia, C. 1999. “Rosen für die Toten im griechischen Raum und eine neue Rodismos Bithynien.” Museum Helveticum 56: 209–210.
Koşdemir, U. 2022. “Olympos Antik Kenti 3 No.lu Kilise Mozaikleri.” Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi.
Laurent, V. 1963. Le Corpus des sceux del’empire Byzantin VI.1. Paris: Ed. du Centre national de la recherche scientifique.
Orlandos, A.K. 1954. Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης, Vol. II. Athens: Αρχαιολογική Εταιρεία.
Ötüken, S.Y. 2002. “2000 Yılı Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Belgeleme, Koruma-Onarım Çalışmaları.” Kazı Sonuçları Toplantısı 23(2): 401-414.
Ötüken, S.Y. 2006. “Myra-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi İçinde Mimari Değerlendirmeler.” III. Uluslararası Likya Sempozyumu / III. International Lycia Symposium, Cilt 1, Eds. K. Dörtlük ve T. Kahya, 523-536. Antalya: AKMED.
Ötüken, S.Y. 2009. “2008 Yılı Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Koruma-Onarım Çalışmaları.” Kazı Sonuçları Toplantısı 31(4):417-431.
Ötüken, S.Y. 2018. “Aziz Nikolaos Kilisesi Kazı Çalışmaları 1989-2009. ”Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları 1989-2009. Eds. S. Doğan ve E. F. Fındık, 63-137. İstanbul: Homer Kitabevi.
Ötüken, S.Y., S. Alpaslan, Y. Olcay, M. Acara ve N. Çorağan. 1998. “Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı Işığında Yeni Değerlendirmeler.” II. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı-Araştırmaları Sempozyum Bildirileri, 21-50. Konya: Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araştırmaları Merkezi.
Ötüken, S.Y., S. Alpaslan ve M. Acara. 1999/2000. “Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kuzey Ek Yapısının Yeni Bir Değerlendirmesi.” Adalya 4: 221-242.
Ötüken, S.Y. ve E.F. Fındık. 2009. “Myra-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Belgeleme, Koruma Onarım Çalışmaları 2008.” ANMED 7: 49-54.
Öztaşkın, G.K. ve M. Öztaşkın. 2012. “Antalya-Olympos Mozaikli Yapı.” Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu, Eds. K. Dörtlük., T. Kahya., R. Boyraz - Seyhan ve T. Ertekin., 329-346. Antalya: AKMED.
Peschlow, U. 1975. “Die Architektur der Nikolaoskirche in Myra.” Myra: Eine Lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, Ed. J. Borchhardt, IstForsch 30: 303-359.
Peschlow, U. 1990. “Materialien zur Kirche des H. Nikolaos in Myra im Mettelalter.” IstMitt 40: 207-258.
Raynaud, M.P. 2008. Corpus of the Mosaics of Turkey Vol. 1: Lycia - Xanthos, Part 1, The East Basilica. İstanbul: Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi.
Rott, H. 1908. Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien. Leipzig: Dieterich.
Ruggieri, V. 2013. La Vita di San Nicola di Sion. Traduzione, note e commentario. Roma: Edizioni Orientalia Christiana.
Say-Özer, Y. ve N.O. Özer. 2010. “Kaunos Kubbeli Kilisesi’nin Ambonu.” Arkeoloji ve Sanat Dergisi 133: 67-76.
Ševčenko, I. ve N. Patterson-Ševčenko. 1984. The Life of St. Nicholas of Sion. Brookline, Mass.: Hellenic College Press.
Şahin, M., D. Şahin., E. Aslan ve S. Gündüz. 2007. “2005 Yılı Myndos Kazısı.” Kazı Sonuçları Toplantısı 28(1): 559-572.
Tekinalp, V.M. 1995. “Demre (Myra) deki Aziz Nikolaos Kilisesi Yapı Dönemlerinin Malzeme Teknik Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Tekinalp, M. 2000. “Geç Antik Dönem Sonrasında ve Orta Çağ’da (MS 4.-14. yy.) Andriake Kenti.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Tiryaki, A. 2012. “Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesine Ait Bir Grup Korkuluk Levhası.” Olba XX: 493-514.
Tiryaki, A. 2016. “Rhodiapolis Piskoposluk Kilisesi’nin Geometrik Desenli Taban Mozaikleri.” Olba XXIV: 505-534.
Toohey, P. 2010. “Death and Burial in the Ancient World.” The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome, 366–367. Oxford: Oxford University Press.
Uysal, N.D. 1990. “Türkiye Müzelerindeki Bizans Ambonları.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Vanderheyde, C. ve W. Prochaska, 2011. “Le marbre en Bulgarie à la période byzantine : l’apport de l’étude des sculptures architecturales de Sozopol.” BCH 135(1): 351-375.
Yalçın, A.B. 2001. “Anadolu’da Orta Bizans Dönemi Mimari Plastiği ve Bilinmeyen Bir Örnek.” V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, 549-562. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Zacos, G. ve A. Veglery. 1972. Byzantine Lead Seals. Basel: J. J. Augustin, Gluckstadt, West.-Ger.
Online Kaynaklar
Rizos, E. 2014. The Cult of Saints. http://csla.history.ox.ac.uk/record.php?recid=E04955. Erişim: 20.10.2022.
Fındık, E. F. 2023. “2022 Yılı Aziz Nikolaos Kilisesi Naos Sondaj Çalışmalarının Ön Değerlendirmesi.” Arkhaia Anatolika 6: 1-23. https://doi.org/10.32949/Arkhaia.2023.55