Antik Çağ’dan Günümüze Çift Başlı Kartal: Anlamı, Yorumu ve Propagandası

Ramazan ÖZGAN

Arkhaia Anatolika 3. Sayı

Geliş Tarihi : 06.04.2020 | Kabul Tarihi : 30.04.2020

DOI : 10.32949/Arkhaia.2020.17 | Yayın Tarihi : 6.5.2020 11:38:54

Öz

Gerek sanat tarihi gerek arkeoloji ikonografisi içerisinde dikkat çeken konulardan birisi de çift başlı kartal motifidir. Özellikle sanat tarihi araştırmacıları tarafından belki de yeterince sorgulanmadan ele alınan bu motif, sadece ve doğrudan Selçuklulara atfedilmektedir. Oysa ki çok önceki yüzyıllarda, özellikle Anadolu’da kullanıldığı bilinen çift başlı kartal motifi, Selçuklular tarafından ilk defa değil, bir tekrar olarak ele alınmıştır. Motifin, Türklerin özgün olarak Orta Asya’dan getirdikleri bir motif olduğu düşüncesi de doğru değildir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda, çift başlı kartalın orijini üzerinde durulmamış, ayrıca neden tek kartalla yetinilmeyip, çift başlı kartala gereksinim duyulduğu da yeterince açıklanmamıştır. Bu çalışmada çift başlı kartal motifinin ilk ortaya çıkışından günümüze kadarki serüveni ele alınmıştır. Kültürlerinde ve sanat eserlerinde çift başlı kartal figürünü kullanan milletlerin birbirleriyle etkileşimi sorgulanmış, böylelikle bu motifin ilk ortaya çıkışından itibaren nasıl bir yayılım gösterdiği belirlenebilmiştir. Bunun yanı sıra siyasi olaylarla bağlantılı olarak çift başlı kartal motifinin anlamı ve propagandası üzerinde de durulmuştur.

Çift başlı kartal motifinin MÖ 2. bin yıllarından itibaren Anadolu’nun bilinen ve tanınan yerleşik bir arma motifi olduğu ve bu motifin bir moda olarak tüm Avrupa ve Ön Asya’da benimsenip yaşatıldığı ortadadır. Hititlerde kraliyet amblemi olarak yorumlanan bu motifin aslında IV. Tuthaliya zamanında yaygınlaştığı tespit edilmiş, dönemin siyasi olayları göz önünde bulundurulduğunda ise bunun, Büyük Hitit Kralı IV. Tuthaliya ile Tarhuntassa Kralı Kurunta’yı simgelediği düşüncesi ağırlık kazanmıştır. Rusya’da çift başlı kartal Çar ile kilise dayanışmasını, birlikteliğini ve bütünlüğünü simgelerken, Avrupa’da özellikle Viyana’da çok sık ele alınan bu motifin Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun güç ve kudret birlikteliğini içeren Büyük Krallık yönetimini ifade ettiği düşünülmektedir. Çift başlı kartal, Anadolu Selçuklularında sadece MS 13. yüzyılda, yoğunlukla da Selçuklu hükümdarı I. Alaeddin Keykubad döneminin ünlü yapılarında ve sarayların duvar bezemelerinde, daha doğrusu çini sanatında uygulanmıştır. Bu motif Selçuklularda da halifenin desteğini dolayısıyla din ve devletin güç birliğini ifade ediyor olmalıdır.

Akdoğan 2010

R. Akdoğan, “Hitit Devlet Antlaşmaları, Devletin Dili”, Aktüel Arkeoloji 13 (Ocak 2010), 94-103.

Akurgal 1995

E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlıkları, İzmir, 1995.

Alp 1968

S. Alp, Zylindir und Stempelsiegel aus Karahöyük bei Konya, Ankara, 1968.

Alp 2002

S. Alp, Hitit Güneşi, Ankara, 2002.

Arık – Arık 2007

R. Arık – O. Arık, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini: Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, İstanbul, 2007.

Arık 2000

R. Arık, Kubad Abad. Selçuklu Saray ve Çinileri, İstanbul, 2000.

Bahar 1996

H. Bahar, “Konya-Hatip’te Bulunan Yeni Bir Hitit Anıtı, Ein Neues HethitischesDenkmal in Konya-Hatip”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 73 (1996), 2-7.

Chariton 2011

J. D. Chariton, The Mesopotamian Origins of the Hittite Double-Headed Eagle, UW-L Journal of Undergraduate Research XIV (2011), 1-13.

Çelik 2002

A. Çelik, “Niğde Sungurbey Camii’nde Bulunmuş Olan Çift Başlı Kartal Figürlü Halı Üzerine Düşünceler”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 9 (2002), 45-59.

Çevik 2015

R. Çevik, Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklularında Devlet ve Sosyal Hayat, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2015.

Darga 1992

M. Darga, Hitit Sanatı, İstanbul, 1992.

De Laborde 1938

L. de Laborde, Voyage de l’Asie Mineure, Paris 1938.

Diem 1995

P. Diem, Die Symbole Österreichs, Wien, 1995.

Dinçol – Dinçol 1996

A. M. Dinçol – B. Dinçol, “Hatip Anıtındaki Hiyeroglif Yazıt”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 73 (1996), 8-10.

Dinçol 1998

A. Dinçol, “Die Entdeckung des Felsmonuments in Hatip und ihre Auswirkungen über die historischen und geographischen Fragen des Hethiterreichs”, TÜBA-AR 1 (1998), 27-35.

Dinçol 2002

A. Dinçol, “'Tabarna' und 'Ädikula' Siegel: Die Siegel hethitischer Großkönige und Großköniginnen”, Die Hethiter und ihr Reich: Das Volk der 1000 Götter / Hititler ve Hitit İmparatorluğu: 1000 Tanrılı Halk, Bonn Hitit Sergi Kataloğu, Stuttgart, 2002, 88-93.

Doğan-Alparslan 2011

M. Doğan-Alparslan, “Anadolu’nun Kayıp Başkenti Tarhuntašša”, Aktüel Arkeoloji (Mayıs-Haziran 2011), 47-57.

Ehringhaus 1995

H. Ehringhaus, “Ein neues hethitisches Felsrelief am Sirkeli Höyük in der Çukurova”, Antike Welt 26 (1995), 118-119.

Ehringhaus 1997/98

H. Ehringhaus, “Die hethitischen Felsreliefs am Sirkeli Höyük in der Türkei - Bemerkungen zu Neufunden in Kilikien und Lykaonien”, Nürnberger Blätter zur Archäologie 14 (1997/98), 89-104.

Emre 2002

K. Emre, “Felsreliefs, Stelen, Orthostaten”, Die Hethiter und ihr Reich: Das Volk der 1000 Götter / Hititler ve Hitit İmparatorluğu: 1000 Tanrılı Halk, Bonn Hitit Sergi Kataloğu, Stuttgart, 2002, 218-233.

Erdem 1994

S. Erdem, “Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 8 (1994), 72-80.

Franke – Hirmer 1964

P. R. Franke – M. Hirmer, Die griechische Münze, Berlin, 1964.

Gierlichs 1993

J. Gierlichs, Drache, Phönix, Doppeladler: Fabelwesen in der islamischen Kunst, Berlin, 1993.

Göksu 2016

E. Göksu, “Çift Başlı Kartal ve Selçuklular”, USAD 5 (2016), 117-141.

Himmelmann 1990

N. Himmelmann, “Der Hellenismus in der Archäologie”, Akten des XIII. Internationalen Kongresses für Klassische Archäologie (24.-30. Juli 1988, Berlin), Mainz, 1990, 13-16.

Hölscher 1988

T. Hölscher, “Historische Reliefs”, Kaiser Augustus und die verlorene Republik (Antiken Museum Berlin Sergi Kataloğu), Mainz, 1988, 351-400.

Işın 2001

E. Işın, Alaeddin’in Lambası: Anadolu’da Selçuklu Çağı Sanatı ve Alâeddin Keykubâd (Sergi Kataloğu), İstanbul, 2001.

Karauğuz et al. 2002

G. Karauğuz – H. Bahar – H. İ. Kunt, “Kızıldağ Üzerine Yeni Bazı Gözlemler”, TÜBA-AR 5 (2002), 7-32.

Karpuz 2008

H. Karpuz, “Çift Başlı Kartal Figürü”, Hayat Ağacı. Sivas Şehir Kültürü Dergisi 10 (2008), 20-24.

Karpuz 2009

H. Karpuz, “Anadolu Selçuklu Yapılarında Çift Başlı Kartal”, Anadolu Selçuklu Şehirleri ve Uygarlığı Sempozyumu (7-8 Ekim 2008, Bildiriler), Konya, 2009, 25-31.

Koşay 1951

H. Z. Koşay, Alaca Höyük Kazısı: 1937-1939’daki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor, Ankara, 1951.

Kuban 2010

D. Kuban, Divriği Mucizesi. Selçuklular Çağında İslam Bezeme Sanatı Üzerine Bir Deneme, İstanbul, 2010.

Kyrieleis 1975

H. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemäer, Berlin, 1975.

Metzler 2008

D. Metzler, “Der Adler als achämenidisches Herrschaftszeichen auf den Münzen des Themistokles von Magnesia am Mäander (ca 465-459 v. Chr.)” Ed. E. Winter. Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike. Festschrift für die E. Schwertheim zum 65. Geburtstag, Asia Minor Studien 65.2 (2008), 461-470.

Moortgat-Correns 1993

U. Moortgat-Correns, “Ein Kleiner reliefierter Bronze-Teller aus der hethitischen Grossreichzeit”, Eds. M. J. Mellink – E. Porada – T. Özgüç, N. Özgüç Armağanı, Ankara, 1993, 121-126.

Müller 1858

L. Müller, Die Münzen des Thracischen Königs Lysimachus, Kopenhagen, 1858.

Otten 1988

H. Otten, Die Bronzetafel aus Bogazköy: ein Staatsvertrag Tuthaliyas IV; Wiesbaden, 1988.

Ögel 1987

S. Ögel, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara, 1987.

Ögel 1994

S. Ögel, Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, İstanbul, 1994.

Önder 1967

M. Önder, “Konya Kal’ası ve Figürlü Eserleri”, VI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1967, 145-169

Öney 1968

G. Öney, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Antik Devir Malzemesi”, Anadolu / Anatolia 12 (1968), 17-26.

Öney 1969

G. Öney, “Anadolu’da Selçuklu Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Aslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi VIII (1969), 283-312.

Öney 1993

G. Öney, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, Malazgirt Armağanı, Ankara, 1993, 139-172.

Özgüç 1968

N. Özgüç, Kaniş Karum 1b Katı Mühürleri ve Mühür Baskıları, Ankara, 1968.

Özgüç 2002

T. Özgüç, “Alacahöyük. Ein Kultort im Kerngebiet des Reiches”, Die Hethiter und ihr Reich: Das Volk der 1000 Götter / Hititler ve Hitit İmparatorluğu: 1000 Tanrılı Halk, Bonn Hitit Sergi Kataloğu, Stuttgart, 2002, 172-175.

Parla – Tuncer 2016

C. Parla – O. C. Tuncer, Yazıtları ve Betimlemeleriyle Diyarbakır Surları, Diyarbakır, 2016.

Parla 2005

C. Parla, “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, ODTÜ MFD, 2005/1, 57-84.

Philippoff 2002

E. Philippoff, Die Doppelmonarchie Österreich-Ungarn: Ein politisches Lesebuch, 1867-1918. LAutriche-Hongrie: politique et culture à travers les textes, 1867-1918, Villeneuve-d’Ascq, 2002.

Rauchensteiner 1993

M. Rauchensteiner, Der Tod des Doppeladlers, Graz, 1993.

Redford 2001

S. Redford, “Anadolu Selçukluları ve Antikçağ” (Çev. Ali Ova), Cogito 29, İstanbul, 2001, 48-59.

Sarre 1998

F. Sarre, Küçük Asya Seyahati 1895 (Çev. D. Çolakoğlu), İstanbul, 1998.

Seeher 2001

J. Seeher, Taşa Yontulu Tanrılar. Hitit Kaya Tapınağı Yazılıkaya, İstanbul, 2011.

Seeher 2002

J. Seeher, “Ein Einblick in das Reichspantheon. Das Felsheiligtum von Yazılıkaya”, Die Hethiter und ihr Reich: Das Volk der 1000 Götter / Hititler ve Hitit İmparatorluğu: 1000 Tanrılı Halk, Bonn Hitit Sergi Kataloğu, Stuttgart, 2002, 112-117.

Sergi Kataloğu 2010

Moskova Kremlin Sarayı Hazineleri Topkapı Sarayı’nda, İstanbul, 2010.

Sevim 2002

A. Sevim, “Keyhüsrev I”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 25, 2002, 348.

Skartsis 2017

L. S. Skartsis, Origin and Evolution of the Greek Flag, Athens, 2017.

Sözen – Sözen 2008

G. Sözen – Z. Sözen, Anadolu Topraklarında Güzeli Arayış, İstanbul, 2008.

Strzygowski 1930

J. Strzygowski, Asiens bildende Kunst in Stichproben, ihr Wesen und ihre Entwicklung, Augsburg, 1930.

Svoronos 1904-1908

J. Svoronos, Ta Nomismata tou Kratous ton Ptolemaion, Athens, 1904-1908.

Texier 1849

C. Texier, Description de l’Asie Mineure, Band 2, Paris, 1849.

Turan 1971

O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye. Siyasi Tarih. Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318), İstanbul, 1971.

Uykur 2013

R. Uykur, “Artuklu Türkmenleri’nin Sikkelerinde Mitolojik Bir Yaratık: “Çift Başlı Kartal””, Seleucia ad Calycadnum 3 (2013), 145-158.

Uykur 2017

R. Uykur, Artuklu Sikkeleri. Madenden Yansıyan Tarih, Ankara, 2017.

Ünal 1998

A. Ünal, “Weitere Deutungsversuche der Orthostatenreliefs am Sphinxtor von Alacahöyük aus Philologischer Sicht: zur Identität des Nackten Menschen auf dem Westfries”, III. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri, Ankara, 1998, 593-604.

Ünal 2002

A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu I, İstanbul, 2002.

Ünal 2018

A. Ünal, Eski Anadolu Siyasi Tarihi, Ankara, 2018.

Zapheiriou 1947

N. Zapheiriou, The Greek Flag from Antiquity to Present, Athens, 1947.

R. Özgan, “Antik Çağ’dan Günümüze Çift Başlı Kartal: Anlamı, Yorumu ve Propagandası”, Arkhaia Anatolika 3 (2020), 98-125. DOI: 10.32949/Arkhaia.2020.17

Paylaş!