Anadolu Dor Mimarisinde Kullanılan Anta, Pilaster ve Paye Başlıkları

Zeliha GİDER BÜYÜKÖZER

Arkhaia Anatolika 3. Sayı

Geliş Tarihi : 03.03.2020 | Kabul Tarihi : 11.05.2020

DOI : 10.32949/Arkhaia.2020.18 | Yayın Tarihi : 12.5.2020 12:40:19

Öz

Anadolu’daki dorik yapılarda tespit edilen anta, pilaster ve paye başlıklarının ele alındığı bu çalışmada, başlıklar profillerin biçimine göre gruplandırılıp, her bir profil kendi içinde değerlendirilmiştir. Bu gruplandırma sonucu dor düzeninde inşa edilen yapılarda dorik kyma, kyma reversa, ovolo ve Pergamon ovolosu gibi çeşitli profillerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Sözü edilen bu profiller detaylıca tanımlanarak, stil gelişimleri üzerinde durulmuştur. Bunun yanı sıra tarihi tartışmalı yapılar, dorik mimari bloklarının stil özellikleri bakımında da değerlendirilerek, yeniden irdelenmiş ve bir kısmı için yeni tarih önerilerinde bulunulmuştur.

Dorik anta başlıklarının kanonik formunu dorik kyma (şahin gagası profili) oluşturur. Anadolu’da MÖ 4. yüzyıldan, MÖ 2. yüzyıl sonuna kadar çalışıldığı tespit edilen bu başlık tipinde, MÖ 4. yüzyılda ovololu şahin gagası, MÖ 3. yüzyıl örneklerinin çoğunluğu ile 2. yüzyıl örneklerinin tamamında ise kyma reversalı şahin gagası profili kullanılmıştır. Şahin gagası profilinde gaganın alt ucunun biçiminde ve kyma reversa profilinde stil gelişimi takip edilebilmektedir. Dorik anta başlıklarında şahin gagası profili kavetto ile taçlandırılmıştır ancak erken örneklerde olduğu gibi dikey faskia ile taçlandırılan başlıklar da tespit edilmiştir. Sadece iki örnekte görülen, kyma rektadan oluşan taç profilinin varlığı, istisnadır. Başlıklarda, kavetto profilinin içbükey kavisi iyi şekillendirilmiş olup, erken örneklerde bu profil fazla yüksek olmayan bir tamamlayıcı faskia ile son bulur. MÖ 2. yüzyıl örneklerinde faskianın yüksekliği artmaya başlamıştır.

Dorik anta başlıklarından esinlenilerek oluşturulduğu düşünülen kyma reversa profilinden oluşan başlıklar, Arkaik Dönem’de Assos Athena Tapınağı’nda çalışılmıştır. L. T. Shoe, bu tip başlıkların Anadolu’daki dor düzenine ait Hellenistik örneklerinin sadece Priene yapıları ile sınırlı olduğunu dile getirmiştir. Ancak bu çalışmada, Priene’deki örneklerin yanı sıra Hellenistik Dönem’de Mamurt Kale, Latmos Herakleiası, Assos ve Pergamon’dan, Geç Hellenistik-Augustus Dönemi’nde ise Aphrodisias, Mylasa, Bargylia ve Knidos’tan da örnekler tespit edilmiştir. Anta başlıklarında genellikle kyma reversa profilinin derinliği genişliğine eşit, üst kavis alt kavisten daha küçüktür. Bu grupta yer alan başlıklar da dorik kymadan oluşan başlıklar gibi çoğunlukla kavetto ile taçlandırılmıştır. Dikey faskianın tercih edildiği örnekler oldukça azdır.

Ovolo profilinden oluşan ve genellikle kavetto ile taçlandırılan başlıklar MÖ 4. yüzyılda ortaya çıkmış ve MÖ 3. yüzyılın 2. yarısında Delphi Attalos Stoası’nda çalışılmıştır. Delos’taki Hellenistik evlerde yaygın bir kullanıma sahip olan bu tür başlıkların Anadolu’daki Hellenistik örnekleri sayılıdır. Ovolodan oluşan başlıklar Erken İmparatorluk Dönemi başlangıcından itibaren dorik yapılarda en çok tercih edilen başlık tipi konumuna gelmiştir. Hellenistik örneklerin tamamı kavetto ile taçlandırılmışken, Roma örnekleri abakus bölümüne sahiptir. Bu örneklerde ovolonun kavetto ile birlikte işlenmesi, erken örneklerde taç profili olan kavettonun, başlığın ana profil şemasına taşındığını göstermektedir. Pergamon ovolosundan oluşan başlıklar ise özellikle MS 1. yüzyılın 2. yarısında yaygınlaşmış olup, bu dönemde ovolo ve kavettodan oluşan başlıklarla birlikte kullanılmıştır.

Dor düzeninde inşa edilen yapılarda kullanılan dorik ve ionik anta başlıklarının boyun kısmında farklı düzenlemeler tespit edilmiştir. Başlıklarda, hem boyun kısmının yüzeysel iki faskiaya ayrıldığı hem boyun kısmının iki bant ya da tek bant ile sınırlandırıldığı hem de boyun kısmının boş bırakıldığı örnekler vardır. Dorik anta başlıklarının karakteristiği olan, boyun kısmının alt ve üst sınırına işlenen bantlardan ilki her zaman profillerin alt başlangıcına yerleştirilirken, diğer bant başlığın boyun kısmının başlangıcında, bazı örneklerde ise biraz daha üstte yer alır. Bu bantların hem dorik hem ionik başlıklarda görülmesi, etkileşimin kanıtıdır. Dorik yapılarda kullanılan anta başlıklarının bir kısmında, Arkaik anta başlıklarında olduğu gibi boyun kısmının yüzeysel iki faskiaya ayrıldığı tespit edilmiştir. Az sayıdaki örnekte görülen rozet frizi ise, bunların Attik-ion tipi anta başlıklarından etkilendiklerini göstermektedir.

Altekamp 1991

S. Altekamp, Zu griechischer Architekturornamentik im sechsten und fünften Jahrhundert v. Chr., Frankfurt, 1991.

Aydınoğlu 2017

Ü. Aydınoğlu, “Doğu Dağlık Kilikia’daki Kırsal Yerleşimlerde Peristyl Avlulu Konutlar”, Adalya 20 (2017), 291-314.

Benndorf – Niemann 1884

O. Benndorf – G. Niemann, Reisen in Lykien und Karien I, Wien, 1884.

Berns 1999

C. Berns, “Der Hellenistische Grabturm von Olba”, Olba II.1 (1999), 111-129.

Berns 2003

C. Berns, Untersuchungen zu den Grabbauten der frühen Kaiserzeit in Kleinasien, Asia Minor Studien 51, Bonn, 2003.

Bohn 1885

R. Bohn, Das Heiligtum der Athena Polias Nikephoros, AvP II, Berlin, 1885.

Bohn 1889

R. Bohn, Altertümer von Aegae, Berlin, 1889.

Brockmann 1968

A. D. Brockmann, Die Griechische Ante: Eine typologische Untersuchung. PhD. Diss., Universität Marburg, Marburg, 1968.

Büsing 1970

H. H. Büsing, Die Griechische Halbsäule, Wiesbaden, 1970.

Büyüközer 2015

A. Büyüközer, “Lagina Hekate Kutsal Alanı Güney Propylonu”, Cedrus III (2015), 67-87. DOI: 10.13113/CEDRUS.2015011396.

Clarke et al. 1902

J. T. Clarke – F. H. Bacon – R. Koldewey, Investigations at Assos, Boston, 1902.

Conze – Schazmann 1911

A. Conze – P. Schazmann, Mamurt-Kaleh: Ein Tempel der Göttermutter unweit Pergamon, Berlin, 1911.

Cook – Plommer 1966

J. M. Cook – W. H. Plommer, The Sanctuary of Hemithea at Kastabos, Cambridge, 1966.

Cormack 1992

S. H. Cormack, “Non inter nota sepulcra”, Roman Temple Tombs of South West Asia Minor, New Haven, 1992.

Coulton 1976

J. J. Coulton, The Architectural Development of the Greek Stoa, Oxford, 1976.

Coulton 1982

J. J. Coulton, “Oinoanda: The Doric Building (Mk2)”, AnatSt 32 (1982), 45-59.

Crampa 1972

J. Crampa, Labraunda III.2: The Greek Inscriptions, Stockholm, 1972.

Dardaine – Longepierre 1985

S. Dardaine – D. Longepierre, “Essai de typologie des monuments funéraires de Sidyma”, KTEMA 10, 1985, 219-232.

Daux – Hansen 1987

G. Daux – E. Hansen, Le trésor de Siphnos, FdD II: Topographie et architecture, Paris, 1987.

De Bernardi Ferrero 1970

D. De Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore III, Roma, 1970.

de Chaisemartin – Theodorescu 1991

N. de Chaisemartin – D. Theodorescu, “Recherches préliminaires sur la frons scaenae du théatre”, Eds. R. R. R. Smith – K. T. Erim, Aphrodisias Papers 2, JRA Supplemental Series 2 (1991), 29-65.

Delorme 1960

J. Delorme, Gymnasion: Étude sur les monuments consacrés a l’éducation en Grèce, Paris, 1960.

Duman 2013

B. Duman, “Son Arkeolojik Araştırmalar ve Yeni Bulgular Işığında Tripolis ad Maeandrum”, Cedrus I (2013), 179-200. DOI: 10.13113/CEDRUS/20131685.

Durugönül 2001

S. Durugönül, “Die kaiserzeitliche Baupolitik im Rauhen Kilikien am Beispiel zweier Tempelbauten”, Bjb 53 (2001), 157-162.

Durukan 2003

M. Durukan, “Olba/Diocaesarea’daki Piramit Çatılı Mezar Anıtının Tarihlemesi Üzerine Yeni Bir Görüş”, Olba VII (2003), 219-238.

Durukan 2019

M. Durukan, Olba: Hanedanlık ve Sonrası, Mersin, 2019.

Erder 1967

C. Erder, Hellenistik Devir Anadolu Mimarisinde Kyma Rekta-Kyma Reversa, Ankara, 1967.

Er-Scarborough 2017

Y. Er, The Funerary Monuments of Rough Cilicia and Isauria, BAR International Series 2846, Oxford, 2017. 

Fedak 1990

J. Fedak, Monumental Tombs of the Hellenistic Age: A Study of Selected Tombs from the Pre-Classical to the Early İmperial Era, Toronto, 1990.

Filges 2006

A. Filges, Blaundos. Berichte zur Erforschung einer Kleinstadt im lydisch-phrygischen Grenzgebiet, IstForsch 48, 2006.

Filgis – Radt 1986

M. N. Filgis – W. Radt, Die Stadtgrabung I: Das Heroon, AvP XV.1, Berlin, 1986.

Gider 2007

Z. Gider, “Tripolis’in Ana Caddesinde Müze Kurtarma Kazısında Bulunan Dorik Malzemeler”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri II, Denizli, 2007, 25-31.

Gider 2012

Z. Gider, “Lagina Kuzey Stoanın Ön Cephe Düzenlemesi”, Ed. B. Söğüt. Stratonikeia’dan Lagina’ya, A. A. Tırpan’a Armağan, İstanbul, 2012, 263-280.

Gider-Büyüközer 2013

Z. Gider-Büyüközer, Karia Bölgesi Dor Mimarisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2013.

Gider-Büyüközer 2018

Z. Gider-Büyüközer, “Dorik Geisonlarda Mutulus Plakaları ile Guttaenın Düzenlenişi”, Arkhaia Anatolika 1 (2018), 61-92. DOI: 10.32949/Arkhaia.2018.4

Gider-Büyüközer 2019

Z. Gider-Büyüközer, “Anadolu Dor Mimarisi: MÖ 4. Yüzyıl”, Arkhaia Anatolika 2 (2019), 102-165. DOI: 10.32949/ Arkhaia.2019.10

Goethert – Scheif 1962

F. W. Goethert – H. Schleif, Der Athenatempel von Ilion, Denkmäler Antiker Architektur 10, Berlin, 1962.

Gruben 1966

G. Gruben, Die Tempel der Griechen, München, 1966.

Haselberger 1983

L. Haselberger, “Bericht uber die Arbeit am Jungeren Apollontempel von Didyma”, IstMitt 33 (1983), 90-123.

Hellström – Blid 2019

P. Hellström – J. Blid, Labraunda 5: The Andrones, Stockholm, 2019.

Hellström – Blid 2020

P. Hellström – J. Blid, “Anta construction and design in the Hekatomnid building programme”, Eds. P. Pedersen – B. Poulsen. Karia and the Dodekanese: Cultural interrelations in the south-eastern Aegean ca. 500 BC–AD 500, Oxford, 2020 (baskıda).

Hellström 1985

P. Hellström, “Dessin d’architecture hécatomnide á Labraunda”, Le Dessin d’architecture dans les sociétés antiques. Actes du Colloque de Strasbourg 26-28 janvier 1984, 1985, 153-165.

Henry 2009

O. Henry, Tombes de Carie: Architecture funéraire et culture carienne, VIe – IIe S. Av. J.-C., Rennes, 2009.

Humann 1904

C. Humann, Magnesia am Maeander. Bericht über die Ergebnisse der Ausgrabungen der Jahre 1891-1893, Eds. J. Kohte – C. Watzinger, Berlin, 1904.

Ismaelli 2009

T. Ismaelli, Hierapolis di Frigia III: Architettura Dorica a Hierapolis di Frigia, İstanbul, 2009.

İbci 2019

R. O. İbci, Sura Apollon Tapınağı ve İlişkili Kült Kalıntıları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, 2019.

İnan 1989

J. İnan, “Der Demetrios- und Apolloniosbogen in Perge”, IstMitt 39 (1989), 237-244.

İnan 1998

J. İnan, Toroslarda Bir Antik Kent Lyrbe? – Seleukeia?, İstanbul, 1998.

Keil – Wilhelm 1931

J. Keil – A. Wilhelm, Denkmäler aus dem Rauhen Kiliken, MAMA 3, Manchester, 1931.

Kirschen 1923/24

F. Krischen, “Das Hellenistische Gymnasion von Priene”, JdI 38-39, 1923/24, 133-150.

Kleiner 1968

G. Kleiner, Die Ruinen von Milet, Berlin, 1968.

Knackfuss 1908

H. Knackfuss, Das Rathaus von Milet, Milet 1.2, Berlin, 1908.

Knackfuss 1924

H. Knackfuss, Der Südmarkt und die benachbarten Bauanlagen, Milet 1.7, Berlin, 1924.

Knackfuss 1941

H. Knackfuss, Didyma. Erster Teil: Die Baubeschreibung, Berlin, 1941.

Lang 1985

G. J. Lang, “Zur oberen Osthalle der Agora, der „Neronischen Halle“ in Ephesos”, Eds. M. Kandler – S. Karwiese – R. Pillinger. Lebendige Altertumswissenschaft: Festgabe zur Vollendung des 70. Lebensjahres von Hermann Vetters, Vienna, 1985, 176-180.

Martini 1984

W. Martini, Das Gymnasium von Samos, Samos XVI, Bonn, 1984.

McKenzie 1990

J. McKenzie, The Architecture of Petra, New York, 1990.

McKenzie 2007

J. McKenzie, The Architecture of Alexandria and Egypt, London, 2007.

Miles 1989

M. M. Miles, “A Reconstruction of the Temple of Nemesis at Rhamnous”, Hesperia 58.2 (1989), 135-250.

Mitchell 1995

S. Mitchell, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and in War, London, 1995.

Müller-Wiener 1986

W. Müller-Wiener, Milet 1899-1980: Ergebnisse, Probleme und Perspektiven einer Ausgrabung, Tübingen, 1986.

Nolle 2006

J. Nolle, “Königliches Gefolge beim Fischorakel von Sura”, Eds. K. Dörtlük –B. Varkıvanç – T. Kahya – J. des Courtils – M. D. Alparslan – R. Boyraz. III. Uluslararası Likya Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri, Antalya, 2006, 515-522.

Pensabene 1993

P. Pensabene, Elementi architettonici di Alessandria e di altri siti egiziani, Repertorio d’Arte dell’Egitto Greco-Romano, Serie C, Volume III, Roma, 1993.

Peschlow 1992

A. Peschlow, “Herakleia am Latmos 1990”, 9. Araştırma Sonuçları Toplantısı (1992), 271-287.

Peschlow-Bindokat 1977

A. Peschlow-Bindokat, “Herakleia am Latmos: Vorläufiger bericht über die arbeiten in den jahren 1974 und 1975”, AA 1977, 90-104.

Peschlow-Bindokat 2005

A. Peschlow-Bindokat, Latmos’ta Bir Karia Kenti: Herakleia, İstanbul, 2005.

Reynolds 1981

J. M. Reynolds, “New Evidence for the Imperial Cult in Julio-Claudian Aphrodisias”, ZPE 43, 1981, 317-327.

Reynolds 1982

J. M. Reynolds, Aphrodisias and Rome, JRS Monograph 1, London, 1982.

Reynolds 1991

J. M. Reynolds, “Epigraphic evidence for the construction of the theatre: 1st c. B.C. to mid 3rd c. A.D.”, Eds. R. R. R. Smith – K. T. Erim. Aphrodisias Papers 2, JRA Supplemental Series 2, 1991, 15-28.

Reynolds et al. 2007

J. M. Reynolds, Ch. Roueché, G. Bodard, Inscriptions of Aphrodisias, http://insaph. kcl. ac. uk/iaph2007.

Robert 1978

L. Robert, “Documents d’Asie Mineure”, BCH 102 (1978), 395-543.

Roux 1952

G. Roux, “La terrasse d’Attale I a Delphes”, BCH 76 (1952), 141-196.

Rumscheid 1994

F. Rumscheid, Untersuchungen zur Kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus I-II, Mainz, 1994.

Schazmann 1923

P. Schazmann, Das Gymnasion. Der Tempelbezirk der Hera Basileia, AvP VI, Berlin, 1923.

Schazmann 1932

P. Schazmann, Kos I: Asklepieion. Baubeschreibung und Baugeschichte. Ed. R. Herzog, Berlin, 1932.

Schrammen 1906

J. Schrammen, Der große Altar, der obere Markt, AvP III, Berlin, 1906.

Schuller 1985

M. Schuller, “Die dorische Architektur der Kykladen in spätarchaischer Zeit”, JdI 100 (1985), 319-398.

Senseney 2006

J. R. Senseney, “Scale, Architects, and Architectural Theory”, Ed. M. M. Miles. A Companion to Greek Architecture, Oxford, 2016, 223-237.

Shoe 1936

L. T. Shoe, Profiles of Greek Mouldings, Cambridge, 1936.

Shoe 1950

L. T. Shoe, “Greek Mouldings of Kos and Rhodes”, Hesperia 19.4 (1950), 338-369.

Söğüt 1998

B. Söğüt, Kilikya Bölgesi’ndeki Roma İmparatorluk Çağı Tapınakları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 1998.

Söğüt 1999

B. Söğüt, “Lamos’da Bulunan Bir Tapınak”, Olba II.2 (1999), 399-409.

Steskal 2010

M. Steskal, Das Prytaneion in Ephesos, Ephesos XIV/4, Wien, 2010.

Şahin – Özdizbay 2014

H. Şahin – A. Özdizbay, “Dağlık Kilikia Kurşun Kalesi Tapınağı ve Stoasına İlişkin Yeni Öneriler”, Adalya XVII (2014), 85-121.

Şahin 1987

S. Şahin, “Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia II. Dokumente aus Herakleia am Latmos”, EpigAnat 9 (1987), 55-60.

Thür 1996

H. Thür, “Ein dorischer Torbau am Staatsmarkt in Ephesos”, Ed. F. Blakolmer. Fremde Zeiten I, Festschrift für J. Borchhardt, Wien, 1996, 345-361.

Tırpan – Büyüközer 2012

A. A. Tırpan – A. Büyüközer, “Lagina 2010 Yılı Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, II. Cilt, Ankara, 2012, 433-450.

Tırpan – Gider 2011

A. A. Tırpan – Z. Gider, “Lagina ve Börükçü 2009 Yılı Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, II. Cilt, Ankara, 2011, 374-395.

Tırpan et al. 2013

A. A. Tırpan – A. Büyüközer – Z. Gider – M. Ekici, “Lagina 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, III. Cilt, Ankara, 2013, 59-74.

Tölle-Kastenbein 1974

R. Tölle-Kastenbein, Das Kastro Tigani. Die Bauten und Funde griechischer, römischer und byzantinischer Zeit, Samos XIV, 1974.

von Hesberg 1994

H. von Hesberg, Formen privater Repräsentation in der Baukunst des 2. und 1. Jahrhunderts v. Chr., Köln, 1994.

von Kienlin 2004

A. von Kienlin, Die Agora von Priene, PhD. Diss., Technische Universität München, München, 2004.

Webb 1996

P. A. Webb, Hellenistic Architectural Sculpture. Figural motifs in Western Anatolia and Aegean Island, London, 1996.

Weickert 1929

C. Weickert, Die Typen der archaischen Architektur in Griechenland und Kleinasien, Augsburg, 1929.

Wescoat 2012

B. D. Wescoat, The Temple of Athena at Assos, London, 2012.

Wiegand – Schrader 1904

Th. Wiegand – H. Schrader, Priene, Berlin, 1904.

Wilberg 1923

W. Wilberg, Die Agora, Ephesos III, Wien, 1923.

Wörrle 1988

M. Wörrle, “Inschriften von Herakleia am Latmos I: Antiochos III, Zeuxis und Herakleia”, Chiron 18, 1988, 421-476.

Wrede 1929

W. Wrede, “Vom Misokampos auf Samos”, AM 54 (1929), 65-95.

Wulzinger 1941

K. Wulzinger, “Das Rathaus von Herakleia am Latmos”, Ed. F. Krischen. Antike Rathäuser, Berlin, 1941, 22-33.

Ziegenaus – de Luca 1975

O. Ziegenaus – G. de Luca, Das Asklepieion. Der nördliche Temenosbezirk und angrenzende Anlagen in hellenistischer und frührömischer Zeit, AvP XI.2, Berlin, 1975.

Z. Gider Büyüközer, “Anadolu Dor Mimarisinde Kullanılan Anta, Pilaster ve Paye Başlıkları”, Arkhaia Anatolika 3 (2020), 126-160. DOI: 10.32949/Arkhaia.2020.18

Paylaş!