Kydnos Nehri ve Tarsus
Sabri ARICI - İlkay GÖÇMEN
Öz
Anadolu’nun güneyinde Kilikia Bölgesi’nin metropolü olan Tarsus antik kentinin kalıntıları, modern kentin altında yatmaktadır. Tarsus’tan bahseden antik yazarlar, antik kentin ortasından geçen Kydnos Nehri’nden de söz ederler. Bu yazarlar aynı zamanda şehrin büyüklüğüne ve ulaştığı refah düzeyine de vurgu yapmaktadırlar. Kentin gelişiminin temelinde ise, antik çağda bir limana sahip olması, kente uluslararası bir yolun ulaşması ve Kydnos Nehri’nin kentin içinden geçmesi gibi etkenler bulunmaktadır. Tüm bu nitelikler, kentin ilk kuruluşunda da iyi bir planlama yapıldığını doğrulamaktadır. Tarsus’un bu özellikleri, şehircilik, ticari ve kültürel gelişim gibi çeşitli alanları önemli ölçüde etkilemiş olmalıdır.
Tarsus’un karayolu, deniz ve nehir ulaşımına uygun konumu göz önüne alındığında, neden büyük ve zengin bir şehir olarak tanımlandığı ortaya çıkmaktadır. Oldukça stratejik bir konuma sahip olan Tarsus’ta birçok önemli yapının yanı sıra köprü, hamam, sarnıç gibi suyla ilişkili yapılar da gün ışığına çıkarılmıştır. Ayrıca Tarsus’un hem gelişimine hem de antik dönemdeki ticari faaliyetlerine ışık tutacak ithal seramikler de dikkat çekici arkeolojik buluntular arasında sayılabilir. Bu çalışmada, antik çağda Tarsus ilçesi sınırları içinden geçerek denize dökülen ve Doğu Roma (Bizans) Dönemi’nde yatağı değiştirilen Kydnos Nehri’nin kentle olan bağlantısı ele alınmıştır. Arkeolojik verilerin yanında, antik ve modern yazarların verdiği bilgilere dayanarak, Kydnos Nehri’nin ticarete, şehir planlamasına ve Tarsus’un kuruluşundan bu yana elde edilen refah düzeyine katkısı araştırılmıştır.
Adak-Adıbelli, I. (2013a). Tarsus Cumhuriyet Alanı’nda Bulunan İnsan Tasvirli Afrika Kırmızı Astarlılar. M. Tekocak (Ed.), K. Levent Zoroğlu’na Armağan (ss. 19-28). Akmed.
Adak-Adıbelli, I. (2013b). Tarsus Roma Hamamı 2011 Yılı Çalışmaları. Y. Özdemir ve A. Cerrahoğlu (Ed.), Tarsus Kent Sempozyumu II (ss. 192-203). Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları.
Akşit, O. (1985). Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27 - M.S. 395). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Alkaç, E. (2020a). Tarsus Hinterlandı: Kırıt Mahallesi Cankurtaran Tepesi Seramikleri. D. Kaplan (Ed.), Tarsus Araştırmaları I (ss. 33-54). Bilgin Kültür Sanat.
Alkaç, E. (2020b). Tarsus Hinterlandından Amphora Mühürler. D. Kaplan (Ed.), Tarsus Araştırmaları I (ss. 55-64). Bilgin Kültür Sanat.
Alkaç, E. (2021). Tarsus Hinterlandından Bir Grup Amphora: Keşbükü Buluntuları. D. Kaplan (Ed.), Tarsus Araştırmaları II (ss. 191-214). Bilgin Kültür Sanat.
Alkaç, E. ve Kaplan, D. (2017). Bir Başkentin Tarihi ve Anıtları: Tarsus. Ege Yayınları.
Alkaç, E., Durugönül, S. ve Gökçay, B. (2013). Tarsus Köylü Garajı Mezar Yapısı ve Jeofizik Çalışmaları. Y. Özdemir ve A. Cerrahoğlu (Eds.), Tarsus Kent Sempozyumu II (ss. 181-190). Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları.
Alkım, U. B. (1965). The Road from Sam’al to Asitawandawa. Contributions to the Historical Geography of Amanus Region. Anadolu Araştırmaları, II (1-2), 1-45.
Arslan, N. (2010). Kilikya Demir Çağı Seramiği. İthal Boyalı Seramikler ve İlişkiler. Ege Yayınları.
Barker, W. B. (1853). Lares and Penates: Cilicia and Its Governors. Ingram, Cooke, and Co.
Belge, B. ve Aydınoğlu, Ü. (2017). Bir Planlama Altlığı Olarak; Roma Dönemi Tarsus Kenti Mekansal Yapısına İlişkin Değerlendirme. Megaron, 12 (3), 460-474.
Bing, J. D. (1969). A History of Cilicia during the Assyrian Period [Unpublished doctoral dissertation]. Indiana University.
Boyd, T. D. (1978). The Arch and the Vault in Greek Architecture. AJA 82, 83-100.
Casabonne, O., Forlanini, M. ve Lemaire, A. (2001). Ingira (Cilicie): Numismatique et Geographie Historique. RBN, CXLVII, 57-66.
Cohen, G. M. (1995). The Hellenistic Settlements in Europe, the Islands, and Asia Minor. University of California Press.
Çavuş, M. ve Alper, D. (2013). Mersin İli, Tarsus İlçesi, Eski Ömerli Mahallesi, Zeytin Pazarı Roma Sarnıcı Kurtarma Kazısı. 22. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 183-200.
Dalley, S. (1999). Sennacherib and Tarsus. AnatSt, 49, 73-80.
De Boer, J. G. (2010) River trade in Eastern and Central Thrace from the Bronze Age till the Hellenistic Period. Eirene, 46, 177-190.
Desideri, P. ve Jasink, A. M. (1990). Cilicia: Dall’eta di Kizzuwatna alla conquista Macedone. Casa Editrice Le Lettere.
Dinç, A. (2009). Tarsus Çayı Havzasının Coğrafi Etüdü [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
Durukan, M. (1998). M.Ö. 301-188 Arasında Olba Territoriumunda Yaşanan Siyasi Gelişmeler. Olba, I, 87-95.
Durukan, M. (2015a). Anazarbus, Aegai ve Tarsus Kentlerinin Ticaret Yollarıyla Bağlantısı. Çukurova Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 1-7.
Durukan, M. (2015b). Mersin’den Tarsus’a Kilikia Kıyılarındaki Kayıp Kentler: Zephyrion, Ingira, Aulai, Ankhiale, Kynda-Kundi, Sizzu. Arkeoloji ve Sanat.
Erhat, A. (2007). Mitoloji Sözlüğü. Remzi Kitabevi.
Erzen, A. (1940). Kilikien bis zum Ende Perserherrschaft. Borna-Leipzig: Robert Noske
Eser, E. (2014). Tarsus, Makam Camii Hz. Danyal Makam Türbesi Kazısı. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38, 1-34.
Forlanini, M. (2013). How to Infer Ancient Roads and Itineraries from Heterogeneous Hittite Texts: The Case of the Cilician (Kizzuwatna) Road System. Kaskal, 10, 1-34.
Göçmen, İ. (2021). Cilicia Bölgesi Köprüleri. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Mersin Üniversitesi.
Göçmen, İ. (2022). The Oldest Stone Bridge of Anatolia: The Tarsus Bridge. Olba, 30, 307-326.
Göçmen, İ. ve Durukan, M. (2021). Cydnus Nehri Üzerindeki Iustinianus/Bac Köprüsü. M. A. Kaya ve K. Beşaltı (Eds.), International Archaeology, Art History and Cultural Heritage Congress (ss. 346-358). İksad Yayınevi.
Hanfmann, G. M. A. (1963). The Iron Age Pottery of Tarsus. H. Goldman (Ed.), Excavations at Gözlü Kule, Tarsus, Vol. III: The Iron Age (ss. 18-332). Princeton University Press.
Held, W. (2002). Die Residenzstädte der Seleukiden: Babylon, Seleukia am Tigris, Ai Khanum, Seleukia in Pieria, Antiochia am Orontes. JdI, 117, 217-250.
Hild, F. ve Hellenkemper, H. (1990). Kilikien und Isaurien. Tabula Imperii Byzantini, 5. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Jasink, A. M. ve Bomberdieri, L. (2007). The Göksu River Valley from Late Bronze to Iron Age: Local Cultures, External Influences, and Relations with Foreign Peoples. M. C. Hoff ve R. F. Townsend (Eds.), Rough Cilicia New Historical and Archaeological Approaches (ss. 16-26). Oxbow Books.
Jasink, A. M. ve Bomberdieri, L. (2008). Assyrians, Phoenicians, Cypriots and Greeks: Co-existence of Foreign Culturali Influences in the Çukurova Plain during the Iron Age. Olba, 16, 23-56.
Jones, F. J. (1950). The Pottery. H. Goldman (Ed.), Excavations at Gözlü Kule, Tarsus. Volume I (ss. 149-296). Princeton University Press.
Kaplan, D. (2018). Tarsus’tan Yeni Bir Hamam: Tarsus’un Roma İmparatorluk Dönemi Kentsel Dokusuna ve Kydnos’un Rotasına İlişkin Yeni Görüşler. Seleucia, 8, 191-209.
Kozal, E. (2005). Unpublished Middle and Late Cypriot Pottery from Tarsus-Gözlükule. A. Özyar (Ed.), Field Seasons 2001-2003 of the Tarsus Gözlükule Interdisciplinary Research Project (ss. 135-144). Ege Yayınları.
Kozal, E. (2016). Cypro-Anatolian Connections in the 2nd Millennium BC. L. Summerer ve H. Kaba (Eds.), The Northern Face of Cyprus New Studies in Cypriot Archaeology and Art History (ss. 51-64). Ege Yayınları.
Köse, V. (2017). Nehirler, Kıyılar, Limanlar ve Kentler. Anadolu / Anatolia, 43, 179-210.
Levick, B. (1967). Roman Colonies in Southern Asia Minor. Clarendon Press.
Luckenbill, D. D. (1924). The Annals of Sennacherib. The University of Chicago Press.
Mert, İ. H. (2021). Büyük Menderes Nehri ve Priene. O. Dumankaya (Ed.), Çağlar Boyunca Nehirler, Denizler ve Göller, Prehistorya’dan Bizans Dönemine (ss. 348-364). Doruk Yayınları.
Öner, E., Hocaoğlu, B. ve Uncu, L. (2005). Tarsus Ovasının Jeomorfolojik Gelişimi ve Gözlükule Höyüğü. Turqua, V, 82-83.
Özyar, A. ve Ünlü, E. (2015). Çukurova’nın Batısında Bir Merkez: Tarsus-Gözlükule. Ü. Aydınoğlu (Ed.), Mersin Arkeolojik Kazıları ve Araştırmaları (ss. 40-57). Mersin Valiliği.
Özyar, A., Pancaroğlu, O., Ünlü, E. ve Vokaer, A. (2017). Recent Fieldwork at Tarsus-Gözlükule: The Medieval Levels. S. R. Steadman ve G. McMahon (Eds.), The Archaeology of Anatolia 2: Recent Discoveries (2015-2016) (ss. 197-226). Cambridge Scholars Publishing.
Ramsay, W. M. (2000). Tarsus, (Aziz Paulus’un Kenti) (Çev. L. Zoroğlu). Türk Tarih Kurumu.
Sayar, M. H. (2004). Mersin’de Kayıp Kentler: Mersin’in Antikçağ Yerleşim Coğrafyası. F. Özdem (Ed.), Sırtı Dağ, Yüzü Deniz: Mersin (ss. 11-26). Yapı Kredi Yayınları.
Sayar, M. H. (2013). Tarsus’un Coğrafi Konumunun Eskiçağ Tarihinde Önemli Merkezlerden Biri Olmasında Oynadığı Rol. Y. Özdemir ve A. Cerrahoğlu (Eds.), Tarsus Kent Sempozyumu II (ss. 22-28). Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları.
Sayar, M. H. (2019). Römische Straßen und Meilensteine im Ebenen Kilikien. A. Kolb (Ed.), Roman Roads. New Evidence-New Perspectives (ss. 147-165). De Gruyter.
Sayce, A. H. (1910). The Cilician Cities of Anchiale and Illubri. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (October 1910), 1339-1343.
Schnabel, P. (1923). Berossos und die Babylonisch-Hellenistische Literatur. Teubner.
Starr, S. F. (1963). Mapping Ancient Roads in Anatolia. Archaeology, 16, 163-169.
Tekin, O. (2001). River-Gods in Cilicia in the Light of Numismatic Evidence. Varia Anadolica, 13, 519-551.
Tempesta, C. (2005). Antiochus IV Epiphanes and Cilicia. Adalya, 8, 59-81.
Ünlü, E. (2016). Tarsus-Gözlükule Höyüğü Geç Tunç IIb Katmanında Rastlanan Seramik Devamlılıkları. Cedrus, IV, 1-9.
Ürkmez, Ö. (2021). Kaystros Nehri ya da Menderes Nehri Arkeolojisi. O. Dumankaya (Ed.), Çağlar Boyunca Nehirler, Denizler ve Göller, Prehistorya’dan Bizans Dönemine (ss. 573-598). Doruk Yayınları.
Von Aulock, H. (1963). Die Münzprägung der Kilikischen Stadt Mopsos. AA, 2, 231-278.
Yıldız, A. (2008). Tarsus Makam-ı Danyal Camii Kurtarma Kazısı. 16. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 31-46.
Zoroğlu, L. (1995). Tarsus Tarihi ve Tarihsel Anıtları. Kemal Matbaası.
Zoroğlu, L. (1996). Tarsus Cumhuriyet Alanı 1994 Yılı Çalışmaları. 17. Kazı Sonuçları Toplantısı (2), 245-262.
Arıcı, S. ve Göçmen, İ. (2022). Kydnos Nehri ve Tarsus. Arkhaia Anatolika, 5, 288-304. https://doi.org/10.32949/Arkhaia.2022.52