Adana Müzesi’nden Cenaze Takıları ve Aplikler
Çilem UYGUN
Öz
Şanidar Mağarası’nda özel bir veda töreniyle başlayan ölü gömme gelenekleri, sonun aynı zamanda bir başlangıca dönüştüğü düşüncesi etrafında şekillenmiş, bu sayede de hem pagan hem de tek tanrılı dinlerdeki önemini korumuştur. Üretim, ticaret ve gelişen teknoloji doğrultusunda oluşan sınıf farklılıkları ölü gömme geleneklerine, mezar mimarisi ve ölü hediyelerinin çeşitliliği olarak yansımıştır. Askeri ve siyasi gelişmelerin tetiklediği kültürlerarası etkileşim, bu çeşitliliği daha da arttırmıştır.
Makale kapsamında incelenen ağız/göz bantları ile süsleme aplikleri, ölü gömme geleneğine bağlı şekillenen kullanımıyla “Cenaze/Ölü Takıları” olarak adlandırılır. İnce altın varaktan yapılan bu objelerin günlük yaşamda kullanıma uygun olmaması da bu tanımlamayı destekler. Altın varaktan yapılan ve Mezopotamya’da Tunç Çağı’nda ortaya çıkan bu bantlar, oradan da Anadolu, Kıbrıs ve Yunanistan olmak üzere tüm Akdeniz havzasına yayılır. Kültepe mezarlarında in situ olarak korunan bu buluntu grubunun hem form hem de bezeme açısından zengin örnekleri Kıbrıs nekropolislerinde ele geçmiştir. Miken ölü gömme geleneğinde “ölü maskları” tercih edilirken, Demir Çağ Yunanistanı’nda ağız ve göz bantları moda olur. Üzeri motiflerle bezeli, farklı formlarda kesilmiş altın varaktan aplikler ise yine ölü gömme adetleri çerçevesinde bu kez giysi süslemesi olarak Klasik Dönem’den Roma Dönemi’ne kadar kullanılır.
Makalede Adana Müzesi koleksiyonunda bulunan altın varaklardan ağız ve göz bantları, süsleme aplikleri ve son olarak diademe ait kenar parçasından oluşan 17 eser incelenmiştir. Ağız/göz bandı olarak tanımlanan oval formlu 10 varak, bezemeli ve bezemesiz olarak iki grup altında değerlendirilmiştir. Eşkenar dörtgen formuyla diğerlerinden ayrılan örnek, bezemesiz olduğu için ağız bandı olarak tanımlanmıştır. Bezemeli grupta yedi ağız bandı bulunmakta olup, bunlardan üç tanesi hem form hem de bezeme olarak literatürden bilinen tiptedir. Oval ve şerit formlu üç örnek ise 3 cm ile 6 cm arasında değişen ölçüleriyle diademlerin minimize edilmiş biçimleriyle özgün eserlerdir (kat. no. 5-7). Biçimsel benzerlik bezeme repertuvarına da yansımış, diademlerde olduğu gibi merkez figüre eşlik eden yan figürlerle kalabalık sahneler tercih edilmiştir. Standart tipteki dört ağız bandında dudak bezemesi, arı figürü ve bitkisel motifler yer alır (kat. no. 1-4). Bezemesiz altı örnekten dört tanesi oval (kat. no. 8-11), bir tanesi eşkenar dörtgen formludur (kat. no. 12). Yuvarlak formlu tek varak, göz bandı olarak tanımlanmıştır (kat. no. 13).
Makalede değerlendirilen diğer buluntu grubu ise eşkenar dörtgen, dörtgen ve kare formlu apliklerdir. Apliklerden birinde Nemea Aslanı postuyla “Genç Herakles” (kat. no. 14), diğerinde ise diphros üzerinde oturan Fortuna’ya sunu yapan bir kadın figürü yer alır (kat. no. 15). Herakles figürlü aplik, İskender’in gümüş sikkelerindeki şablon ile bire bir benzerdir. Diğer aplik ise Roma Dönemi’nde sıkça kullanılan Fortuna’nın literatürden bilinmeyen, özgün anlatımlarındandır. Aplik başlığında değerlendirilen son eser dikdörtgen formlu olup, ortasında üst üste yerleştirilen altı delik sırası bulunur (kat. no. 16). Diadem kenarına ait olduğu düşünülen son örnek üzerinde yüz yüze dönük olarak verilen ikili figür grupları (kadın-erkek) yer alır (kat. no. 17).
Eserler buluntu yerleri ve kontekstleri bilinmediği için analoji yöntemine göre tarihlendirilmiştir. Dudak biçimli ağız bandı Kıbrıs örnekleriyle benzerliği nedeniyle Tunç Çağı sonları-Demir Çağı başlarına tarihlenmiştir. Oval formlu ağız bantlarının sivri bitimli örnekleri Klasik Dönem ile Hellenistik Dönem arasına, eşkenar dörtgen formlu olanı ise Geç Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenmiştir. Figürlü ağız bantlarından Gorgo/Medusa olarak tanımlanan örnek için Hellenistik Dönem, Athena Parthenos ve kadın figürlü varaklar için ise Geç Hellenistik-Erken Roma İmparatorluk Dönemi önerilmiştir. Herakles başlı aplik MÖ 4. yüzyıl sonu, Fortuna betimli aplik ise MÖ 1. yüzyıla tarihlenmiştir. Diadem kenarı olarak tanımlanan parça, MÖ 3.-2. yüzyıl arasına tarihlenir.
Akçay, T. (2017). Yunan ve Roma’da Ölü Kültü. Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Akyay-Meriçboyu, Y. (2001). Antik Çağ’da Anadolu Takıları. Akbank Kültür ve Sanat Yayınları.
Arslan, M. (2006). Durmaz Koleksiyonu’ndaki Büyük İskender Tetradrahmi Definesi. Belleten LXX(258), 479-500.
Beazley, J. D. (1920). The Lewes House Collection of Ancient Gems. Clarendon Press.
Becatti, G. (1955). Oreficerie Antiche Dalle Minoiche Alle Barbariche. Istituto Poligrafico Dello Stato.
Belli, O. (2010). Urartu Takıları. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
Bingöl, F. R. I. (1999). Anadolu Medeniyetleri Müzesi: Antik Takılar. Kültür Bakanlığı.
Boardman, J. (1975). Herakles, Peisistratos and Eleusis. JHS, 95, 1-12. https://doi.org/10.2307/630865
Boardman, J. (1998). Early Greek Vase Painting. Thames & Hudson.
Boradman, J. (2005). Yunan Sanatı (Çev. Y. İlseven). Homer Kitabevi.
Brenk, F. E. (1998). Artemis of Ephesos: An Avant Garde Goddess. Kernos, 11, 157-171. https://doi.org/10.4000/kernos.1224
Brommer, F. (1977). Der Parthenonfries. Philipp von Zabern.
Bussière, J. ve Lindros-Wohl, B. (2017). Ancient Lamps in the J. Paul Getty Museum. J Paul Getty Museum.
Çelikbaş, E. (2021). Parion’da Ortaya Çıkarılan Takılardaki Süslemelere ve Süsleme Tekniklerine Dair Değerlendirme. A. Günal-Türkmenoğlu ve Ş. Demirci (Eds.), V. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı. Türkiye Arkeolojisinde Takı ve Boncuk: Arkeolojik ve Arkeometrik Çalışmalar Prof. Dr. Ay Melek Özer Onuruna, 14-16 Kasım 2019 (ss. 115-123). Ege Yayınları.
Dahmen, K. (2007). The Legend of Alexander the Great on Greek and Roman Coins. Routledge.
Demirel, Ü. (2016). Kibyra Kazılarından Yeni Bir Buluntu Grubu: Göz Aplikleri. Phaselis, II, 133-148. https://doi.org/10.18367/Pha.16008
Deppert-Lippitz, B. (1985). Griechischer Goldschmuck. Philipp von Zabern.
Despini, A. (2009). Gold Funerary Mask. AntK, 52, 20-65.
Durugönül, S. (2000). Nagidos’dan (Bozyazı) Bir Diadem. OLBA, III, 135-141.
Durugönül, S. (2018). Heykeller Konuşabilseydi Antik Yunan Heykeltıraşlık Sanatına Toplumsal Açıdan Bir Bakış. Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Ekici, M. (2011). Karaman Arkeoloji Müzesi’nden Bronz Giysi Aplikleri. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 26, 93-102.
Erhat, A. (1989). Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi.
Eskioğlu, M. (1989). Garipler Tümülüsü ve Kayseri’deki Tümülüs Tipi Mezarlar. Türk Arkeoloji Dergisi, XXIII, 189-224.
Ferruza, M. L. (2016). Ancient Terracottas from South Italy and Sicily. J. Paul Getty Museum.
Fol, V. (2018). Golden Masks from the Lands of the Odrysian Kingdom. M. Barbanera (Ed.), La medesima cosa sono Ade e Dioniso (Eraclito, fr. 15 D.-K), Maschere, teatro e rituali funerari nel mondo antico, Scienze Dell’antichità 24 (3) (ss. 89-98). Edizioni Quasar.
Gold der Thraker: Archäologische Schätze aus Bulgarien. (1979). Philipp von Zabern.
Grammenos, D. V. (2004). The Archaeological Museum of Thessaloniki. Archaeological Museum of Thessaloniki.
Graziadio, G. (2013). The Importance of Mouth Coverings in the Late Cypriot Burial Customs. L. Bombardieri, A. D’Agostino, G. Guarducci, V. Orsi ve S. Valentini (Eds.), SOMA 2012, Identity and Connectivity, Proceedings of the 16th Symposium on Mediterranean, Archaeology, Florence, Italy, 1–3 March 2012, Vol. I (ss. 345-351). Archaeopress.
Graziadio, G. ve Pezzi, E. (2006). Schliemann and the So-called ‘Agamemnon’s Mask’. SMEA, 48, 113-131.
Greifenhagen, A. (1970). Schmuckarbeiten in Edelmetall, Bd. I. Mann.
Greifenhagen, A. (1975). Schmuckarbeiten in Edelmetall Bd. 2. Einzelstücke. Mann.
Grimal, P. (2012). Mitoloji Sözlüğü, Yunan ve Roma (Çev. S. Tamgüç). Kabalcı Yayınları.
Heffron, Y. (2020). Paraphernalia of Funerary Display at Kaneš. Altorientalische Forschungen, 47(1), 91-122. https://doi.org/10.1515/aofo-2020-0006
Henig, M., Whiting, M. ve Scarisbrick, D. (1994). Classical Gems, Ancient and Modern Intaglios and Cameos. Cambridge University Press.
Henig, M. ve Whiting, M. (1987). Engraved Gems from Gadara in Jordan. The Sa’d Collection of Intaglios and Cameos. Oxford University Committe for Archaeology.
Higgins, R. A. (1961). Greek and Roman Jewellery. University of California Press.
Hoffmann, H. ve Claer, V. (1968). Antiker Gold-und Silberschmuck. Philipp von Zabern.
Hoffmann, H. ve Davidson, P. F. (1965). Greek Gold Jewellery from the Age of Alexander. Philipp von Zabern.
Hogarth, D. G. (1908). Excavations at Ephesus, The Archaic Artemisia. London British Museum.
Işın, G. (2019). Antikçağ’da Ölüm ve Müzecilik. M. Şahin, G. Özkılınç ve A. S. Özbey (Eds.) Nekropol ve Peyzaj: Uygulamalar, Yaklaşımlar ve Öneriler (ss. 125-134). Nilüfer Belediyesi Matbaası.
Kaba, H. (2015). Soli (Kıbrıs) Nekropolü’nden Klasik Dönem Tarihli Bir Grup Cenaze Takısı. KUBABA, 12(24), 45-57.
Karagöz, Ş. (2013). Kleinasiatisch-Gräko-Persische Kunstwerke im Archäologischen Museum von İstanbul, IstForsch 54. Wasmuth & Zohlen.
Keleş, V. (2014). Parion Nekropolü’nde Ele Geçen Dört Altın Obje Üzerine Yeni Bir Değerlendirme. OLBA, XXII, 117-128.
Kızıl, A. (2017). Antik Dönem Yunan Dünyası’nda Ölüm Kavramı ve Bununla İlgili Bazı Betimler. Amisos Dergisi, 2(3), 32-65.
Konuk, K. ve Arslan, M. (2000). Anadolu Antik Yüzük Taşları ve Yüzükleri, Yüksel Erimtan Koleksiyonu. Duduman Ltd.
Kottaridi, A. (2013). Aigai, The Royal Metropolis of the Macedonians. John S. Latsis Public Benefit Foundation.
Kovalenko, S. (2017). Ancient coin-shaped appliqués in the northern Black Sea Littoral (Chersonesian and Bosporan patterns). K. Liampi, C Papaevangelou-Genakos ve D. Plantzos (Eds.) Coinage/Jewellery Uses-Interactions-Symbolisms from antiquity to the present, International Conference Proceedings Ios, 26-28 June 2009 (ss. 113-125). Hetaireia Meletēs Nomismatikēs kai Oikonomikēs Historias.
Körpe, R. (2004). A New Gold Diadem from Ilgardere. Studia Troica, 4, 141-145.
LIMC II 1-2: Lexicon Iconographicum Mythologie Classicae, Zürich-München, 1984.
LIMC IV 1-2: Lexicon Iconographicum Mythologie Classicae, Zürich-München, 1988.
Lilibaki-Αkamati Μ., Akamatis, I. M., Chrysostomou, Α. ve Chrysostomou, P. The Archeological Museum of Pella. John S. Latsis Public Benefit Foundation.
Marshall, F. H. (1911). Catalogue of the Jewellery Greek, Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities British Museum. Longmans.
Mertens, J. R. (1987). The Metropolitan Museum of Art Greece and Rome. Metropolitan Museum of Art.
Müller, S. (2003). Chin-Straps of the Early Northen Wei: New Perspectives on the Trans-Asiatic Diffusion of Funerary Practices. Journal of East Asian Archeology, 5, 27-71. https://doi.org/10.1163/156852303776172971
Οικονόμου, Σ. (2003). Χρυσά και Αργυρά Επιστόμια, Ρίθυμνα: Θέματα Κλασικής Αρχαιολογίας, αρ. 17, Ρέθυμνο.
Oikonomou, S. (2019). The Gold Lamellae and the Topography of a mystery Underworld. H. Frielinghaus, J. Stroszeck ve P. Valavanis (Eds.), Griechische Nekropolen, Neue Forschungen und Funde (ss. 377-391). Beiträge zur Archäologie Griechenlands 5, Bibliopolis/Möhnesee.
Oxé, A. (1933). Arretinische Reliefgefäße vom Rhein. R. Habelt.
Özbek, M. (2009). Köşk Höyük (Niğde) Neolitik Köyünde Kil Sıvalı İnsan Başları. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 26(1), 145-162.
Özgan, R. (2013a). Roma Portre Sanatı I. Ege Yayınları.
Özgan, R. (2013b). Roma Portre Sanatı II. Ege Yayınları.
Özgan, R. (2016). Hellenistik Devir Heykeltıraşlığı I. Büyük İskender’den Diadochlar Sonrasına. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Özgan, R. (2020). Hellenistik Devir Heykeltraşlığı IV. Geç Hellenistik. T.C. Aydın Büyükşehir Belediyesi.
Özgüç, T. (1986). Kültepe-Kaniş II, Eski Yakındoğu’nun Ticaret Merkezinde Yeni Araştırmalar. Türk Tarih Kurumu.
Pierides, A. (1971). Jewellery in the Cyprus Museum. Zavallin Press.
Piotrovsky, Y. (2003). The Maikop (Oshad) Kurgan. J. Aruz ve R. Wallenfels (Eds.), Art of the First Cities (ss. 290-296). Metropolitan Museum of Art.
Platz-Horster, G. (2001). Altes Museum. Antiker Goldschmuck. Philipp von Zabern.
Quast, D. (2014). Goldener Sepulkralschmuck der Römerzeit aus Tartus/Antarados. Römisch-Germenisches Zentralmuseum (Ed.), Honesta Missione, Festschrift für Barbara Pferdehirt Mainz (ss. 265-310). Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
Richter, G. M. A. (1956). Catalogue of Engraved Gems. Greek, Etruscan and Roman. L’Erma di Bretschneider.
Rohde, E. (2020). Psykhe, Yunanlarda Ruhlar Kültü ve Ölümsüzlük İnancı (Çev. Ö. Orhan). Pinhan Yayıncılık.
Scherf, V. (1970). Die Gemmensammlung im Herzog-Anton-Ulrich Museum Braunschweig. P. Zazoff (Ed.) Antike Gemmen in Deutschen Sammlungen Bd. III (ss. 9-57). Prestel.
Schlüter, M., Platz-Horster, G. ve Zazoff, P. (1975). Antike Gemmen in Deutschen Sammlungen Bd. IV: Hannover, Kestner-Museum [und] Hamburg, Museum für Kunst und Gewerbe. F. Steiner.
Schmidt, E. (1970). Italische Glaspasten vor kaiserzeitlich. E. Brandt (Ed.) Antike Gemmen in Deutschen Sammlungen (ss. 81-230). Prestel.
Spier, J. (1992). Ancient Gems and Finger Rings, Catalogue of the Collections the J. Paul Getty Museum. J. Paul Getty Museum.
Stafford, E. (2010). Herakles Between Gods and Heroes. R. N. Bremmer ve A. Erskine (Eds.) The Gods of Ancient Greece, Identifies and Transformations (ss. 228-244). Edinburgh University Press.
Stewens, S. T. (1991). Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice. Phoenix, 45(3), 215-229. https://doi.org/10.2307/1088792
Şahin, N. (2016). Klaros’ta Ele Geçen Altın Buluntular. M. S. Karaoğlu, S. Doğan, H. Ürer ve A. Türe (Eds.) Lidya Altın Ülke, Uluslararası Katılımlı Altın, Gemoloji ve Kuyumculuk Sempozyumu, 9-11 Ekim 2015 Salihli, Bildiri Kitabı (ss. 390-399). T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü.
Uygun, Ç. (2019). Adana Müzesi’nden Diadem Örnekleri. OLBA, XXVII, 265-306.
Vermeule, E. (1979). Aspects of Death in Early Greek Art and Poetry. University of California Press.
Williams, D. ve Ogden, J. (1994). Greek Gold: Jewelry of the Classical World. Harry N Abrams Inc.
Woolley, L. ve Litt, D. (1934). Ur Excavations, Volume II: The Royal Cemetery: a report on the predynastic and Sargonid graves excavated between 1926 and 1931. Museum of the University of Pennsylvania.
Zhuravlev, D., Novikova, E., Kovalenko, S. ve Shemakhanskaya, M. (2017). Gold of Tauric Chersonesos. EPA Vneshtorgizdat.
Zwierlein-Diehl, E. (2007). Antike Gemmen und ihr Nachleben. De Gruyter.
Online Kaynaklar
https://www.theoi.com/Text/LucianDialoguesDead1.html (Erişim Tarihi: 15.05.2021)
Uygun, Ç. (2021). Adana Müzesi’nden Cenaze Takıları ve Aplikler. Arkhaia Anatolika, 4, 314-340. https://doi.org/10.32949/Arkhaia.2021.37